Archiwum krajobrazu

Krajobraz to nie tylko sceneria, w której wydarza się historia,
ale także świadek i uczestnik zdarzeń, przechowujący materiał dowodowy, który może stanowić istotne źródło wiedzy dla badaczy przeszłości.

Badacze przeszłej przemocy z coraz większą uwagą studiują krajobraz, odkrywając, że miejsca, które z pozoru wydają się puste, w istocie pełne są śladów wydarzeń sprzed lat. 

Żydowskie prawo religijne (halacha) zabrania ingerencji w miejsca pochówku, ponieważ narusza to spokój zmarłych. Nowe możliwości techniczne i powiązane z nimi nowe metody badań otworzyły jednak pole dla studiowania i lokalizowania grzebalisk ofiar Zagłady bez ingerowania w nie w sposób właściwy dla tradycyjnej archeologii.

Wystawa prezentuje wyniki badań prowadzonych przez Fundację Zapomniane, zajmującą się poszukiwaniem i lokalizowaniem nieupamiętnionych miejsc pochówku ofiar Zagłady. Jak dotąd Fundacja zlokalizowała około 300 wcześniej nieoznakowanych miejsc pochówku na terenie Polski, oznakowała 100 spośród nich i upamiętniła w sposób trwały kilkanaście. 

Materiał prezentowany na wystawie daje wgląd w sposób prowadzenia badań przez Fundację oraz prezentuje 10 konkretnych przebadanych przypadków — w postaci fotografii i precyzyjnej mapy wskazującej obszar grzebaliska.

Sposób zapisu danych na temat każdego miejsca został przygotowany pod wpływem inspiracji językiem graficznym ISOTYPE stworzonym na początku XX wieku przez Otto Neuratha, żydowsko-austriackiego socjologa związanego z Kołem Wiedeńskim. 

Zestawiając ze sobą zarówno widoki z tych miejsc, jak i materiał z badań bezinwazyjnych, wystawa stara się zwrócić uwagę na wiedzę zarchiwizowaną w krajobrazie – nawet tam, gdzie z pozoru „nic nie ma”. 

Badania prowadzone w miejscach, w których istnieje prawdopodobieństwo występowania szczątków żydowskich ofiar podlegają ograniczeniom wynikającym z prawa żydowskiego (halachy).

Badacze zajmujący się lokalizowaniem nieoznaczonych miejsc spoczynku ofiar łączą te metody badań z analizą dokumentów archiwalnych, wywiadami ze społecznością lokalną, analizą relacji pozostawionych przez świadków i uczestników zdarzeń oraz generowanych przez te osoby dokumentów, na przykład narysowanych odręcznie map. Kluczowa dla tego rodzaju badań jest także obserwacja terenu w poszukiwaniu materialnych świadków – takich obiektów czy znaków w terenie, które mogą nosić ślady przeszłych wydarzeń lub stanowić punkty odniesienia umożliwiające nawigację w przestrzeni. Dopiero połączenie analizy różnych typów danych umożliwia formułowanie wniosków.

Fundacja Zapomniane lokalizuje, dokumentuje, oznacza i upamiętnia miejsca pochówku ofiar Zagłady znajdujące się na terenie współczesnej Polski.

Niedawno zespół Fundacji zaczął dokumentować te miejsca za pomocą zdjęć analogowych o wysokiej rozdzielczości, zawierających wiele danych wizualnych, w połączeniu z niezwykle precyzyjnymi pomiarami geodezyjnymi, którym towarzyszą dokładne współrzędne geograficzne wskazujące lokalizację każdego nieoznakowanego miejsca pochówku.

Zdjęcia zostały wykonane aparatem Fujica GSW690 (format 6×9, z obiektywem szerokokątnym 65mm). Ikony zawierające szczegółowe informacje na temat każdej lokalizacji powstały pod wpływem inspiracji ISOTYPE – stworzonym przez Otto Neuratha w latach 30. XX wieku wizualnym „językiem” wyrastającym z utopijnej wiary w siłę nowych środków komunikacji.

Neurath był urodzonym w Austrii żydowskim filozofem nauki, socjologiem i ekonomistą politycznym, jedną z czołowych postaci Koła Wiedeńskiego, znanym także jako wynalazca statystyki obrazkowej. Został zmuszony do ucieczki ze swojego rodzinnego kraju w 1934 roku. Inspiracja niezrealizowaną utopią uniwersalnego języka z lat 30. została wykorzystana przez zespół Fundacji do dokumentowania zbrodni, które nastąpiły wkrótce później.