Archiwum krajobrazu

Krajobraz to nie tylko sceneria, w której wydarza się historia,
ale także świadek i uczestnik zdarzeń, przechowujący materiał dowodowy, który może stanowić istotne źródło wiedzy dla badaczy przeszłości.

Badacze przeszłej przemocy z coraz większą uwagą studiują krajobraz, odkrywając, że miejsca, które z pozoru wydają się puste, w istocie pełne są śladów wydarzeń sprzed lat.

Żydowskie prawo religijne (halacha) zabrania ingerencji w miejsca pochówku, ponieważ narusza to spokój zmarłych. Nowe możliwości techniczne i powiązane z nimi nowe metody badań otworzyły jednak pole dla studiowania i lokalizowania grzebalisk ofiar Zagłady bez ingerowania w nie w sposób właściwy dla tradycyjnej archeologii.

Wystawa prezentuje wyniki badań prowadzonych przez Fundację Zapomniane, zajmującą się poszukiwaniem i lokalizowaniem nieupamiętnionych miejsc pochówku ofiar Zagłady. Jak dotąd Fundacja zlokalizowała około 300 wcześniej nieoznakowanych miejsc pochówku na terenie Polski, oznakowała 100 spośród nich i upamiętniła w sposób trwały kilkanaście.

*Miejsce pochówku żydowskiej kobiety z dziećmi, Chroberz, Polska*

Metodologia badań

Ze względu na ograniczenia wynikające z prawa żydowskiego (halachy), zamiast narzędzi tradycyjnej archeologii, Fundacja stosuje się narzędzia archeologii nieinwazyjnej.

Żydowska tradycja i żydowskie prawo traktują jako święte zarówno to, co duchowe, jak i to, co fizyczne. Duszę i ciało uznaje się za nierozłączne, więc zakłócając spokój pochowanych w ziemi kości, jednocześnie zakłóca się spokój duszy. Jak czytamy w Talmudzie: „Zabrania się przenoszenia zmarłych i ich kości z miejsca, gdzie spoczywają” (Talmud Jerozolimski Moed Katan 2:4). Z wyjątkiem rzadkich, wyjątkowych przypadków, judaizm nie dopuszcza ekshumacji. W praktyce oznacza to, że terenu, na którym znajdują się szczątki żydowskie, nie powinno się rozkopywać ani naruszać; nie powinny być tam również prowadzone prace budowlane, inwazyjne badania archeologiczne, a nawet niektóre rodzaje prac konserwatorskich.

W miejscach, gdzie możliwe jest występowanie szczątków żydowskich konieczne jest stosowanie metod i narzędzi badawczych, które pozwalają lokalizowanie anomalii znajdujących się pod powierzchnią ziemi, bez ingerowania w nią.

Widoczne niżej zestawienie różnych źródeł danych wizualnych dla jednego przypadku (Grybów, woj. Małopolskie), w połączeniu z relacjami świadków i dokumentami, pozwala na przybliżone zlokalizowanie pochówku i jego oznakowanie (jak to widoczne na środkowym zdjęciu na dole), a docelowo również upamiętnienie.

*Źródła danych na temat lokalizacji pochówków ofiar Zagłady w Grybowie*

Dopiero zestawienie ze sobą danych pozyskanych przy pomocy różnych metod i narzędzi pozwala na formułowanie wniosków dotyczących lokalizacji miejsc pochówku.

Zamiast narzędzi tradycyjnej archeologii, w celu uniknięcia naruszenia szczątków, stosuje się narzędzia archeologii nieinwazyjnej. Należy do nich analiza zdjęć satelitarnych i archiwalnych zdjęć lotniczych, analiza topografii prowadzona przy wykorzystaniu LiDARu (ang. Light Detection and Ranging) oraz narzędzi geofizycznych (np. georadaru) umożliwiającego identyfikowanie zmian lub obiektów znajdujących się pod powierzchnią ziemi.

Badacze zajmujący się lokalizowaniem nieoznaczonych miejsc spoczynku ofiar łączą te metody badań z analizą dokumentów archiwalnych, wywiadami ze społecznością lokalną, analizą relacji pozostawionych przez świadków i uczestników zdarzeń oraz generowanych przez te osoby dokumentów, na przykład narysowanych odręcznie map. Kluczowa dla tego rodzaju badań jest także obserwacja terenu w poszukiwaniu materialnych świadków – takich obiektów czy znaków w terenie, które mogą nosić ślady przeszłych wydarzeń lub stanowić punkty odniesienia umożliwiające nawigację w przestrzeni. Dopiero połączenie analizy różnych typów danych umożliwia formułowanie wniosków.

Kluczowym zasobem pozostają jednak relacje informatorów (czasem naocznych świadków wydarzeń, czasem osób, którym historie te przekazali ich bliscy), którzy wskazują wstępny obszar poszukiwań. To właśnie oni — członkowie polskich, nieżydowskich społeczności lokalnych — najczęściej przechowują wiedzę na temat lokalizacji miejsc pochówku.

Niżej posłuchać można dwóch takich relacji — z miejscowości Majdan Górny i Falków.

Badania terenowe w miejscowości Majdan Górny, reż. Krzysztof Gajewski

Badania terenowe w miejscowości Falków, reż. Krzysztof Gajewski

Fundacja Zapomniane rozwinęła także swój własny sposób znakowania odnalezionych miejsc pochówku przy pomocy drewnianych znaczników inspirowanych przedwojennymi drewnianymi macewami (nagrobkami), które można było spotkać na cmentarzach Europy Środkowo-Wschodniej. Ten projekt, który rozpoczął się w 2017 roku (przeczytaj więcej o jego genezie tutaj), doprowadził do oznakowania już ponad stu miejsc pochówku w całej Polsce.

Poniższy film opowiada o metodologii badań stosowanej przez zespół Fundacji oraz procesie znakowania odnalezionych miejsc.

Wizja lokalna w miejscowości Głodno. Reż. Krzysztof Gajewski

Prezentowany niżej materiał daje wgląd w sposób prowadzenia badań przez Fundację oraz prezentuje dziesięć konkretnych przebadanych przypadków.

Zestawiając ze sobą zarówno widoki z tych miejsc, jak i materiał z badań bezinwazyjnych, wystawa stara się zwrócić uwagę na wiedzę zarchiwizowaną w krajobrazie – nawet tam, gdzie z pozoru „nic nie ma”.