Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Na terenie prywatnej działki w miejscowości Zręcin (gmina Chorkówka, powiat krośnieński) na rogu ulic Łukasiewicza i Klobassy-Zręckiego znajduje się mogiła  niemowląt i małych dzieci z getta w Jedliczu. Przekazy ustne mówią również o nieznanej liczbie dzieci chrześcijańskich pochowanych w tym samym miejscu. Ich pochodzenie przynajmniej na razie pozostaje nieznane. 

“Mało kto wie, że w Zręcinie jest 6 cmentarzy. […] Na cmentarzu żydowskim pochowano ok. 4 dzieci żydowskich w końcu XIX w., kiedy Zręcin przeszedł z gminy żydowskiej w Dukli na gminę żydowską w Krośnie. Później w czasie II wojny światowej zakopano tu około 20-30 niemowląt i najmłodszych dzieci odebranych matkom, […] W Zręcinie zabito około 10 niemowląt i pochowano ich w pobliżu żydowskiej mogiły. Następnego dnia Niemcy przywieźli jeszcze około 10-20 ciał i tę drugą turę potraktowali kwasem i wapnem gaszonym.” (www.facebook.com/Gmina-Chorkówka-dawniej-i-dziś data publikacji 8 kwietnia 2015 r. )

Przedstawiciele Fundacji Zapomniane oraz Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy w dniu 29 czerwca br. odbyli wizję lokalną mogiły. Na miejscu znajduje się tablica upamiętniająca ufundowana przez Hannę Ciołkosz z d. Fries tuż po zakończeniu wojny. Wokół grobu Hanna Ciołkosz zasadziła kilka drzew, jedno z nich dotrwało do naszych czasów i zostało ścięte przez nowych właścicieli działki w pierwszej połowie 2021 r. Jest ono jednak nadal widoczne na zdjęciach satelitarnych i stanowi punkt odniesienia dla lokalizacji tego grobu. Na tablicy znajduje się następujący napis: ”Mogiła zbiorowa najmłodszych ofiar II wojny światowej“. Tego samego dnia przedstawiciele Fundacji i Komisji spotkali z sąsiadem działki, na której ma się znajdować grób. Doskonale wiedział on o istnienie dziecięcego grobu, gdyż działka, na której znajduje się grób jeszcze do niedawna należała do jego rodziny. Co więcej Hanna Ciołkosz z d. Fries, fundatorka tablicy upamiętniającej była członkiem rodziny pana J-M., a działka, na której znajduje się grób należała przed wojną do rodziny Friesów. Hanna Fries była ocaloną z Holocaustu uratowaną przez Kazimierza Ciołkosza. Po wojnie Hanna i Kazimierz pobrali się. Innymi słowy, historia dziecięcej mogiły w Zręcinie jest częścią rodzinnej historii pana J-M., a pamięć o niej była przez lata pielęgnowana. Co więcej pan J-M. dotarł do listu datowanego na 11 maja 1946 r., którego autorką listu jest przedwojenna służąca Maria (nazwisko nieznane) zwracająca się do swojej przedwojennej chlebodawczyni Marii Ciołkoszowej z d. Idzikowskiej z pytaniem o możliwość powrotu na służbę. Jednocześnie wspomina ona Hannę i Kazimierza Ciołkoszów oraz fakt istnienia dziecięcej mogiły w Zręcinie tymi słowami: ”Za płotem Friesów Niemcy zakopali wiele ciał dzieci, głównie niemowlęta z getta w Jedliczu obojga religii […] Hanka posadziła tam topolę i wystawiła kamienny pomnik z Krzyżem i Gwiazdą Dawida. […])”. Oryginał znajduje się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie pod sygnaturą 2/1459/0/3/365/III. (www.facebook.com/Gmina-Chorkówka-dawniej-i-dziś data publikacji 15 grudnia 2016 r. )

Pamięć o dziecięcej mogile zachowała się również w pamięci najstarszych mieszkańców Zręcina. Oto fragment relacji Stefanii G. urodzonej w 1922 r.:

”Na tej działce obok Was, coście kupili od Hanki Ciołkoszowej. Ona była z domu Fries. Ten dom się spalił, odbudowali go w małżeństwie jako piętrowy. […] Obok tego pustego domu jest topola, co Hanka osobiście posadziła, wsadzając gałązkę, a pod nią mogiła dzieci z jedlickiego getta. Trzeba coś z tym miejscem zrobić, żeby ludzie wiedzieli. Teraz to mało kogo obchodzi.

– A coś więcej wiesz o tej mogile?

– Ja tego na oczy nie widziałam, bo mieszkałam wtedy na Końcu [część Zręcina], ale od Klimka z domu było dobrze widać, jak Niemcy zakopali tu niemowlęta z getta w Jedliczu. Polali to kwasem. Może dlatego ta topola taka słaba. […] Wtedy domów prawie nie było, bo żydowskie były spalone, a reszta to puste pola i drzewa parku Klobassów. Podobno obok tej mogiły dawniej Żydów chowano i oddali kawałek ziemi na to Klobassowie.” (10.04.2005 r.)

Upamiętnienie

W miejscu grobu znajduje się tablica pamiątkowa następującej treści ”Mogiła zbiorowa najmłodszych ofiar II wojny światowej “. Tablica umieszczona jest w pozycji poziomej na niewielkim cokole. 

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

Badania bezinwazyjne w Zręcinie są planowane na 2022 r.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Zręcinie. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Bartosz J-M, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Zręcinie,; rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Zręcin, 28 lipca 2021 r.

Fragment relacji Stefanii G. ur. w 1922 r. zarejestrowanej 10.04.2005 r. przez księdza Wojciecha Przystasza 

(www.facebook.com/Gmina-Chorkówka-dawniej-i-dziś data dostępu 8 kwietnia 2015 r. )

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.