Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Jesienią 1945 roku odbyły się oględziny cmentarza żydowskiego w Żarkach jako miejsca egzekucji i masowych grobów. Z protokołu sądowego spisanego dnia 22 września 1945 r. przez Sąd Grodzki w Żarkach wynika, że obecny w trakcie oględzin mieszkaniec Żarek Joachim T., grabarz wskazał co najmniej sześć miejsce, w których zakopano zwłoki ofiar Holocaustu. Według Joachima T. , w południowo-wschodniej części cmentarza zakopano szczątki Eliasza Rapaporta, jego dziesięcioletniej córki Estery oraz Moszka Rottsztajna. Ich grób to wykopane na pół metra wgłębienie w kształcie kwadratu o trzymetrowych bokach. Po ucieczce z likwidowanego radomskiego getta szukali schronienia w oddalonych o 140 kilometrów Żarkach, gdzie zostali zamordowani w styczniu 1943 roku przez tamtejszych żandarmów. Oprócz grobu Eliasza, Estery i Moszka, grabarz wskazał Komisji Sądowej, że dwa i pół metra od południowej ściany cmentarza i czternaście metrów od jego zachodniej granicy zakopane są ciała dziesięciu Żydów pilickich. Uciekając przed wywózkami z oddalonej o 30 kilometrów Pilicy, zostali zatrzymani w Żarkach i zamordowani we wrześniu 1942 roku. Niestety ani ich imiona, ani nazwiska nie są do dzisiaj znane.

Od południowej strony cmentarza, przy cmentarnej bramie, w prostokącie rozległym na około dziesięć metrów kwadratowych leżą ciała kolejnych dziesięciu rozstrzelanych Żydów z Pilicy. Według tego co mówił Joachim, który sam zwłoki widział, do Żydów strzelano w tył głowy, a każdy z nich ręce miał skute kajdankami.

Natomiast w południowo-wschodnim kącie cmentarza znajduje się masowy grób około trzydziestu Żydów zastrzelonych w Żarkach, w dniu akcji wysiedleńczej 6 października 1942 roku. Wśród pomordowanych znajduje się między innymi 55-letni Abram Toldberg, 45-letnia Ajga Wronowicz, 22-letni Abram Małus, 70-letni Majer Lubiński, 75-letnia Rywka Lejber, 22-letni Berek Szporn i rok młodszy Zelin Chrzanowski.

Trzy metry na północ od wyżej opisanego grobu znajduje się nieoznakowany grób Lejbusia Borensztajna, jego żony Celi i ich dziewięcioletniego dziecka. Ukrywająca się po żareckiej akcji wysiedleńczej, rodzina została zastrzelona przez żandarmów przy bramie cmentarza.

Według Joachima T. ci, którzy zostali zamordowani przez oddziały Wehrmachtu 4 września 1939 roku, zostali zakopani w pojedynczych grobach rodzinnych rozsianych po całym cmentarzu. Było ich prawdopodobnie około 90.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 03.08.2015 r. przeprowadzono wizję lokalną na cmentarzu żydowskim. Podczas wizji oznaczono przybliżoną lokalizację pięciu miejsc wskazanych w zeznaniu świadka Joachima (GPS: 1. N50°37.779’E019°21.575′, 2. N50°37.785’E 019°21.645′, 3. N50°37.788’E019°21.645′, 4. N50°37.780’E019°21.571′, 5. N50°37.847’E 019°21.557′).

Nie prowadzono badań georadarowych.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) nie jest pomocny, ze względu na bardzo luźny i niestabilny piach obecny w tej lokalizacji.

Przeprowadzono kwerendę fotografii lotniczych w wyniku której pozyskano zdjęcie z września 1943 r. Jakość zdjęcia lotniczego uniemożliwia miarodajną interpretację.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Żarkach. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Zasoby Fundacji Zapomniane, opracowanie miejscowości na podstawie dokumentów i nagrań świadków sporządzone przez Antoninę Stasiuk.

IPN BU 2448/270, IPN BU 2448/271, IPN BU 2448/310, IPN BU 2448/314, IPN GK 185/2 (płyta CD ze skanami dokumentów) – dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Żarki.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, woj. częstochowskie, Warszawa 1986.

Datner, Szymon, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie 1 IX–25 X 1939 r., s. 211-213, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.

Sygn. II 3/36, s. 57-57. Karta dotycząca m. Żarki, woj. katowickie, pow. Zawiercie z Kartoteki tematycznej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

IPN GK 164/4926, Dokumenty dot. m. Żarki ze zbioru: “BD” – akta badawczo-dochodzeniowe Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, zawierające materiały obciążające sprawców zbrodni, s. 1-5.

IPN GK 195/IV/18, Akta w sprawie zbrodni hitlerowskich popełnionych na terenie pow. Zawiercie podczas okupacji. Wyciąg z wyników ankiety, s. 1-7.

IPN GK 174/487, Zespół: Materiały alertu harcerskiego na temat miejsc zbrodni hitlerowskich w Polsce. Alert dot. ofiar narodowości żydowskiej, pochowanych na cmentarzu, s. 1-4.