Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Przed likwidacją getta w Ulanowie jesienią 1942 r. na terenie miasta miały miejsce co najmniej dwie egzekucje:

• w lipcu 1942 r. zamordowano grupę ok. 30 Żydów, znane jest nazwisko tylko jednej osoby. To Samuel Hakel ur. 10 marca 1909 r. w Grodzisku Dolnym, pow. Łańcut, syn Mali Hakel ostatni adres zamieszkania w Ulanowie, pow. Nisko. Miejsce pochówku zwłok nieznane. (IPN Rz 191/412)
• w sierpniu 1942 r. w lesie pod Ulanowem zamordowano trzy osoby, byli to: Abram Frost ur. 1924 w Rozwadowie, Feiga Frost ur. 1890 w Ulanowie, Szejwa Frost ur. 1922 w Rozwadowie. Miejsce pochówku zwłok nieznane. (Rejestr miejsc i faktów zbrodni…, woj. tarnobrzeskie, Warszawa 1984 r.)

Obszerny opis zagłady żydowskiej społeczności Ulanowa możemy znaleźć w Ankiecie Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie: “Począwszy od jesieni 1939 r. sprowadzono do Ulanowa Żydów znajdujących się w miejscowościach okolicznych zaś w roku 1940 sprowadzono do Ulanowa ok. 300 osób narodowości żydowskiej z Czechosłowacji. W sumie zebrano w ten sposób w Ulanowie ok. 4000 osób narodowości żydowskiej, mężczyzn, kobiet i dzieci. W dniu 2 października 1940 r. wszystkich Żydów przebywających w Ulanowie przesiedlono do zamkniętego getta w Zaklikowie, ok. 30 km od Ulanowa. Młodszych Żydów przepędzono pieszo a starszych przewieziono furmankami. 

W okresie czasu od 1939 r. do czasu wysiedlenia zdarzały się sporadyczne wypadki zastrzelenia Żydów przeważnie przez pijanych funkcjonariuszy gestapo, SS lub żołnierzy Wehrmachtu. Większe masowe egzekucje miały miejsce po wysiedleniu. Dochodziło do tego  w ten sposób, że wysiedleni Żydzi pojedynczo lub grupami wracali do Ulanowa by zabrać pozostawione tam wartościowe przedmioty. Żydów tych wyłapywali rozmaici umundurowani Niemcy i rozstrzeliwali ich na miejscowym cmentarzu żydowskim. Zdarzały się również wypadki rozstrzeliwań w domach, do których Żydzi wracali. Poza tym funkcjonariusze gestapo i SS przeszukiwali okoliczne lasy i wyłapywali ukrywających się tam Żydów, których również doprowadzono do Ulanowa i rozstrzeliwano na miejscowym cmentarzu żydowskim. Egzekucje takie rozpoczęte już z końcem 1942 r. trwały niemal przez cały rok i wedle informacji przekazanych przez żyjących obecnie mieszkańców Ulanowa [dokument jest datowany na 25.11.1968 r.], a w szczególności byłego burmistrza okupacyjnego Franciszka Nahajskiego, rozstrzelano w ten sposób w tych okolicznościach w podanym wyżej okresie czasu około 1500 osób narodowości żydowskiej. Byli to wyłącznie Żydzi pochodzący z Polski.” (IPN BU 2448/882)

Według tej samej ankiety przeważającą większość z 1500 zamordowanych po 1943 r. osób, bo aż 870 stanowiły dzieci. 

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2020 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.”. Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://zapomniane.org/wp-content/uploads/2018/10/MACEWY_punkty-odniesienia_folder.pdf

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami. ” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz  The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniach: 31.07.2018 r., 10.04.2019 r., 2.06.2020 r. przeprowadzano wizje lokalne na cmentarzu żydowskim przy ul. Tadeusza Buli w celu wytypowania potencjalnych lokalizacji zbiorowych grobów. Lokalizacje wybierano posiłkując się fotografią autorstwa Stefana Kiełszni (album „Fotografie” S. Kiełsznia – wyd. Ośrodek Brama Grodzka, Teatr NN) wykonanej na cmentarzu żydowskim w 1943 r. Sądząc po widocznych na fotografii nagrobkach oraz pozycji słońca zdjęcie to prawdopodobnie zostało wykonane od strony wschodniej w kierunku północnego – zachodu. Na pierwszym planie bardzo wyraźnie widoczne ślady świeżo zakopanego zbiorowego grobu (zaznaczono na fotografii czerwonymi strzałkami oraz kolorem żółtym). Wzniesienie widoczne w tle jest bardzo charakterystyczne, mieści się w centralnej części cmentarza.

W wyniku kwerendy fotografii lotniczych pozyskano zdjęcie o sygnaturze: GX12185 frame/kadr 39 dla tego obszaru. Na zdjęciu ujęto cmentarz, który w dużej części jest zarośnięty co bardzo utrudnia interpretację. Po poddaniu fotografii filtracji podjęto próbę zaznaczenia naruszeń gleby, które potencjalnie mogą mieć związek ze zbiorowymi pochówkami (na fotografii zaznaczono kolorem czerwonym).

Obraz rzeźby terenu (LiDAR) ukazuje dużą depresję w północnej części cmentarza, mieszczącej się blisko obecnego wejścia, a także stosunkowo blisko wejścia historycznego, które znajdowało od strony zachodniej. Ponadto widoczne są liczne naruszenia na całym obszarze cmentarza (kolorem czerwonym zaznaczono rozległą depresję w części północnej oraz lokalizacje potencjalnie korespondujące z fotografią S. Kiełszni) W sumie wytypowano cztery lokalizacje, które poddano badaniom georadarowym.

Lokalizacja 1 – GPS: N50°29.556’E022°16.614′ (obszar badań GPR – ULA2)
Lokalizacja 2 – GPS: N50°29.569’E022°16.601′ (obszar badań GPR – ULA3)
Lokalizacja 3 – GPS: N50°29.554’E022°16.607′ (obszar badań GPR – ULA4)
Lokalizacja 4 – GPS: N50°29.583’E022°16.596′ (obszar badań GPR – ULA5)

Lokalizacja 1 – na trzech echogramach o nazwach: ULA20001, ULA20002, ULA20003 zarejestrowano zbiór anomalii w formacie: długość ok. 5.0 – 6.0 mb, szerokość około 2.0 mb, głębokość ok. 1.0 m p.p.t.

Lokalizacja 2 – badania georadarowe w tej lokalizacji są niekonkluzywne. Interpretacja geofizyczna w tym przypadku nie jest pomocna.

Lokalizacja 3 – na czterech echogramach o nazwach: ULA40001, ULA40002, ULA40003, ULA40004 zarejestrowano zbiór anomalii w formacie: długość ok. 6.0 mb, szerokość ok. 2.0 mb, głębokość ok. 1.0 m p.p.t.

Lokalizacja 4 – na trzech echogramach o nazwach: ULA50001, ULA50002, ULA50003 zarejestrowano zbiór anomalii w formacie: długość ok. 28.2 mb, szerokość: nie rozpoznana, głębokość ok. 0.60 m – 1.50m p.p.t. W przypadku tego obszaru naruszenia gruntu są masywne i wymagają dodatkowych badań. Głębokość anomalii jest zmienna, co może świadczyć o istnieniu wielu jam grobowych.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w miejscowości Ulanów. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN Rz 191/412, Ankiety GKBZH w Polsce-represje na ludności żydowskiej przed utworzeniem getta-pow. Nisko, 1968-1969.

IPN BU 2448/882, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa rzeszowskiego-XIII. Powiat Nisko: ankiety.

IPN Rz 191/406, Informacje o zbrodniach popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na terenie powiatu Nisko.

IPN Rz 191/403, Ankiety GKBZH w Polsce- egzekucje w powiecie Nisko, 1968-1969.

Kopia karty z kartoteki tematycznej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, akta z zespołu: Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Rzeszowie. Wydział Propagandy oraz zespołu: Otrskommandatur I/524 Lublin.

Fragment publikacji Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Województwo tarnobrzeskie. Warszawa 1984 (fragment publikacji).