Informacje nt. zbrodni

Getto w Uchaniach istniało od 1941 r. Na jego terenie przebywali Żydzi z Uchań oraz okolicznych miejscowości, jak również z Łowicza i Łodzi. Więźniów getta (w tym kobiety i starsze dzieci) wykorzystywano do odśnieżania i naprawy dróg. Żydów obowiązywał surowy zakaz opuszczania wyznaczonej strefy, za jego złamanie groziła kara śmierci. Jako że w getcie notorycznie brakowało wszystkiego, przede wszystkim żywności, wielu ludzi podejmowało to ryzyko. W związku z tym do pojedynczych i masowych mordów dochodziło często. Ofiary były zabijane albo na cmentarzu żydowskim, bądź w miejscu zatrzymania, po czym zwłoki były na cmentarz przewożone i tam zakopywane. “Jak sobie przypominam, Niemcy wykonywali egzekucje na pojedynczych Żydach i egzekucje zbiorowe. Egzekucje pojedyncze wykonywane były wówczas, jeśli Niemcy złapali Żyda na wiosce w pobliżu Uchań. […] Kiedy Żydzi rozstrzeliwani byli zbiorowo, to na egzekucję przyjeżdżały specjalne ekipy Niemców.” (IPN Lu 284/467 t.1)

Na terenie miejscowości Uchanie doszło do następujących mordów na Żydach. Z relacji świadków zeznających w ramach śledztwa o sygnaturze OKL/Ds. 353/67 (ws. żydowskiego obozu pracy i getta w Uchaniach, pow. Hrubieszów) wynika, że ciała ofiar były zakopywane na miejscowym cmentarzu żydowskim:

• W 1940 r. na cmentarzu zamordowano 5-6 osób  za komunizowanie i noszenie czerwonych opasek w 1939 r. w trakcie sowieckiej okupacji. “Wiosną 1941 roku widziałem, jak w Uchaniach trzech żandarmów o nieznanych mi nazwiskach, pochodzących z posterunku żandarmerii z Teratyna, zastrzelili 5 młodych Żydów podejrzanych o komunizm. Zabójstwo to miało miejsce w parowie pomiędzy cmentarzem żydowskim a cmentarzem katolickim-polskim. „[…] Byłem wtedy na podwórku swojego domu, który stoi w pobliżu cmentarzy, od tego miejsca, w którym stałem, do miejsca, w którym zabici zostali Żydzi, było mniej więcej około 60 m.” Wśród zamordowanych byli: syn szewca żydowskiego – Pejsacha, nazywanego “Picipunkiem” z powodu małego wzrostu, i syn powroźnika imieniem Ideł.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• Ten sam świadek zeznał również: “Innym razem widziałem, jak nieznany mi żandarm z posterunku w Teratynie zabił wystrzałami z pistoletu dwóch znanych mi Żydów, byli to: Kiwa Klajner i Josz Birman, byli to miejscowi kupcy.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• W 1940 lub 1941 r. w Zielone Świątki zamordowano na cmentarzu 40 mężczyzn. Byli to przede wszystkim starcy i kaleki. “[…] koło godziny 15:00 widziałem, jak Niemcy rozstrzelali na kirkucie 40 Żydów w starszym wieku. Żydów tych prowadzili koło mojego domu, doprowadzili ich do kierkutu i tam ustawili ich nad dołem po dziesięciu, a następnie kilku Niemców oddało do nich strzały z pistoletów automatycznych. Ciała pomordowanych zakopywali inni Żydzi, młodsi wiekiem, których Niemcy przyprowadzili ze sobą z łopatami. Żydzi wykopali duży dół, a następnie pogrzebali zabitych. […] Mord 40 Żydów widziałem z odległości około 100 metrów.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• W 1943 r. po wysiedleniu Żydów z Uchań, w okolicznych lasach ukrywało się ok. 30 osób, w tym kobiety i dzieci. Pewnego dnia las został obstawiony przez Niemców i Ukraińców, a ukrywający się Żydzi wymordowani. Zwłoki zakopano prawdopodobnie w lesie.
• “[…] już po wysiedleniu Żydów tenże Maks [żandarm z posterunku w Uchaniach, mowił po polsku] łapał ukrywających się [Żydów] i strzelał ich na okopisku [cmentarzu żydowskim]. Widzialem to. W mojej obecności zastrzelił on dwóch Żydów i dwie Żydówki. Żydzi ci nazywali się Cudyk Szafran, Moszek Kutia i Ludner – imienia nie znam. Nazwiska drugiej Żydówki nie znam.” (IPN Lu 284/467 t.1) Śmierć Żyda o nazwisku Cudyk obserwował inny mieszkaniec Uchań: “[…] przypominam sobie, że pewnego dnia po godzinie 20:00 wracał z wioski Żyd o nazwisku Cudyk, lat okolo 60. Zatrzymał go Niemiec z miejscowego posterunku żandarmerii, nazywany w osadzie Uchanie Maks. Widziałem, jak tego wieczoru Maks prowadził go sam na okopisko. Tam go zastrzelił. Potem syn tego Żyda przyszedł do mnie i mówił, że jego ojciec został zastrzelony na okopisku.” (IPN Lu 284/467 t.1) O tym samym wydarzeniu wspomina kolejny świadek: “Widziałem, jak Maks prowadził Żyda – Szafrana Cudyka, Żydówkę – Ludner Fajgę, Mojsze Kucia – w kierunku cmentarza żydowskiego, później słyszałem strzały i wracającego samego Maksa.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• Wspomniany wyżej żandarm Maks zapisał się w pamięci Uchań jako sadysta, który zabił dużo ludzi na terenie Uchań: “Sam osobiście widziałem jak tenże Maks na tzw. okopisku, tj. cmentarzu żydowskim, zabił wystrzałami z pistoletu dwóch Żydów – młodego chłopca 18-letniego i drugiego nieco starszego. Przejeżdżałem wtedy koło cmentarza rowerem i widziałem fakt zabójstwa z odległości nie większej niż 15 m. Nazwisk ofiar w tej chwili nie pamiętam, lecz byli to Żydzi z Uchań.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• “Jak sobie przypominam, późną jesienią 1943 r. widziałem, jak Schumacher [żandarm niemiecki z Teratyna] wraz z jeszcze jednym żandarmem prowadził na okopisko w Uchaniach dwóch Żydów. Jeden z tych Żydów szedł boso po lodzie. W niedługim czasie około 200 metrów usłyszałem dwa strzały. […] Stanisław Szewczuk opowiadał mi, że w jego obecności Schumacher rozstrzelał Żydówkę o nazwisku Necha Dajcz.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• “Byłem świadkiem, jak na początku września 1942 roku nieznany mi z nazwiska żandarm niemiecki z Teratyna zabił starszą Żydówkę, Pinkwasową [właścicielkę sklepu w Uchaniach] wraz z dwojgiem wnuków, tj. 8-letnim chłopcem i 6-letnią dziewczynką. Żandarm ten przywiózł Pinkwasową wraz z wnuczkami furmanką od strony miasteczka do kierkutu [cmentarza], przy kierkucie kazał jej zsiąść z furmanki i wraz z dziećmi prowadził ją na kierkut ,i tam z pistoletu zabił najpierw ją, a później dzieci wystrzałami w głowę. […] Mąż Pinkwasowej, Pinkwas Chorenfeld, był kupcem zbożowym.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• “Innym razem widziałem, jak nieznany mi z nazwiska żandarm z Teratyna zastrzelił starego wiekiem Żyda, ten pochodził z Uchań i był kupcem zbożowym. Zabójstwo to miało miejsce na kierkucie. Żandarm strzelał z pistoletu w tył głowy. Miało to miejsce we wrześniu 1942 r.” (IPN Lu 284/467 t.1)
• “Widziałem, jak Schultz [żandarm z posterunku w Teratynie] w Uchaniach na cmentarzu żydowskim zastrzelił dwie Żydówki o nieznanych mi nazwiskach, młode, które pochodziły z Łodzi.” (IPN Lu 284/467 t.1)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 25.08.2015 r. przeprowadzono wizję lokalną na cmentarzu żydowskim. Podczas wizji wskazano przybliżone miejsce zbiorowego grobu (GPS: N 50°54.198‚ E 023°38.823‚) bez obecności świadka.

Nie prowadzono badań georadarowych.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) ukazuje liczne naruszenia w tej lokalizacji.

Nie przeprowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Uchaniach. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Zasób Fundacji Zapomniane, trzy zdjęcia macew z cmentarza w Uchaniach z 2014 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: [świadek …], data ur. [ ], miejsce zamieszkania:…, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Uchaniach, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Uchanie, data nagrania.

Gmina Uchanie w latach 1918-1939, Biblioteka Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, Tom 18, Hrubieszów 1991.

Maszynopis fragmentu wspomnień p. Jerzego ur. w 1921 r. w Uchaniach, spisanych w lutym 2014 r.

IPN BU 2448/560, Główna Komisja Badań Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Archiwum woj. Lublin, pow. Hrubieszów.

IPN BU 2448/559, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (…) Ankiety dotyczące województwa lubelskiego – VIII, Powiat Hrubieszów.

GK 195/VIII/7, Alert Harcerski.

IPN Lu 284/467, t. 1, Zbrodnie dokonane przez załogę obozu pracy i getta dla ludności narodowości żydowskiej w latach 1940-1942, w m. Uchanie, pow. Hrubieszów, tj. przestępstwo z art. 1 pkt 1 Dekretu z dn. 31.08.1944 r. – akta główne.

IPN Lu 284/467, t. 2, Zbrodnie dokonane przez załogę obozu pracy i getta dla ludności narodowości żydowskiej w latach 1940-1942, w m. Uchanie, pow. Hrubieszów, tj. przestępstwo z art. 1 pkt 1 Dekretu z dn. 31.08.1944 r. – akta podręczne.