Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Sprawa żydowskich obozów pracy w Starachowicach trafiła do Fundacji w połowie 2022 r. gdy w czasie budowy obwodnicy miasta natrafiono na ludzkie szczątki. W trakcie kwerendy archiwalnej w zasobach IPN pozyskaliśmy znaczną ilość dokumentów historycznych na temat trzech ośrodków pracy przymusowej dla żydowskich robotników obojga płci zatrudnionych przede wszystkim w fabryce amunicji. Budowa drogi została zaplanowana w pobliżu tzw. obozu na Strzelnicy. Dzięki staraniom Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, Świętokrzyskiego Zarządu Dróg Wojewódzkich oraz lokalnego samorządu udało się zmienić przebieg jednego ze zjazdów z obwodnicy, dzięki czemu nie doszło do dalszego ujawniania ludzkich szczątków i być może naruszenia grobów ofiar obozu. Ich lokalizacja i liczba pozostają do tej pory nieznane. Ustalenie ich położenia oraz późniejsze ich zabezpieczenie będzie jednym z zadań Fundacji na rok 2023.

Losy ofiar i ocalonych ze starachowickich obozów opisuje niezwykle szczegółowo Christopher Browning w poruszającej książce “Remembering survival: inside a Nazi slave-labor camp” z 2010 r.  (polskie wydanie “Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów” Wołowiec 2012). Zainteresowanych historią obozów i losami więźniów odsyłamy do tej przejmującej lektury. Tymczasem poniższy tekst służy przede wszystkim zebraniu jak największej ilości informacji na temat liczby i położenia pochówków, przede wszystkim ofiar obozu na Strzelnicy. 

“W grudniu 1939 r. fabrykę zbrojeniową Towarzystwa Starachowickiego Zakładów Górniczych przejął koncern “Hermann Goering Werke”. Od lata 1942 r. zaczęto bezpłatnie zatrudniać ok. 900 Żydów doprowadzanych codziennie z getta w Starachowicach-Wierzbniku. Żydzi bardzo ubiegali się o zatrudnienie w zakładach, widząc w tym ratunek przed śmiercią. We wrześniu 1942 r. dyrekcja obozu poleciła zbudować dwa obozy złożone z drewnianych baraków i każdy otoczyć drutami kolczastymi. Jeden obóz na tzw. Majówce, drugi na tzw. Strzelnicy. 12 października 1942 r. Żydów dochodzących z getta do pracy w zakładzie umieszczono na stałe w obozie na Majówce. 27 października 1942 r. w czasie likwidacji getta w Starachowicach-Wierzbniku, wyselekcjonowano Żydów młodych i fachowców i skierowano część na Majówkę, pozostałych na Strzelnicę. W obozach osadzono ok. 4000 osób, po 2000 w każdym. Straż nad obozami przejęli Werkschutze. […] W grudniu 1942 r. rozstrzelano 250 osób, 2 lutego 1943 r. 50 osób “żeby ich było mniej”, w marcu 1943 r. 320 osób,  listopadzie 1943 r. 180 osób, nie licząc pojedynczych zabójstw. W czerwcu 1943 r. stan obozów zmniejszył się o połowę. 28 czerwca 1943 r. obóz na Strzelnicy zlikwidowano a wszystkich więźniów zgrupowano na Majówce. Jednocześnie nadchodziły nowe transporty Żydów z Radomia, Warszawy, a także z Austrii.  Na przełomie 1943-44 zlikwidowano obóz na Majówce, przerzucając więźniów do nowo utworzonego obozu wewnątrz zakładów, w których pozostało jeszcze ponad 2000 osób spośród ok. 6000 Żydów, którzy przeszli przez starachowickie zakłady. Nocą 25 lipca 1944 r. duża grupa więźniów przerwała druty i uciekła. Kolejna próba ucieczki podjęta następnego dnia zakończyła się masakrą uciekających. 28 lipca 1944 r. załadowano wszystkich ok. 2000 osób do 15 wagonów towarowych i wywieziono do obozu w Oświęcimiu”. (IPN Ki 53/85)

Informacje o egzekucjach pokrywają się z tym co odnotował Browning: “Zespół obozów pracy niewolniczej w Starachowicach działał przez dwadzieścia jeden miesięcy (27 października 1942-28 lipca 1944), ale większość Żydów, którzy tam zginęli, zostało zamordowanych przez albo na rozkaz Williego Althoffa w okresie trzech miesięcy, od grudnia 1942 do marca 1943 roku”. (Browning, 2012)  

Z materiałów dochodzeniowych OKBZ w Radomiu, która prowadziła śledztwo ws. przeciwko generałowi SS Herbertowi Bottcherowi, b. dowódcy SS i policji b. dystryktu radomskiego,  dowiadujemy się następującej sekwencji wydarzeń, kolejność jak w dokumencie:

• “las przy ul. Iłżeckiej i przy szosie do Iłży 1940-44 r. rozstrzelanie ok. 30 Polaków i Żydów przez Gestapo i żandarmów. 
• zakłady starachowickie lipiec 1944 r. rozstrzelania 61 przed likwidacją i podczas likwidacji obozu znajdującego się na terenie zakładów za ucieczki. Egzekucji dokonali żandarmi, SS i gestapo.
• obóz Majówka 1943-1944 r. rozstrzelania około 58 Żydów przez Gestapo i Ukraińców dla przyjemności, sportu lub za błahe przewinienia.
• Starachowice strzelnica 1943-1944 r. założenie obozu dla Żydów, likwidacja obozu, rozstrzeliwania pojedyncze i masowe przez Niemców i Ukraińców.
• Majówka- teren miasta Starachowice II obóz, lato 1943 -1944 r. Założenie obozu dla Żydów, likwidacja obozu, rozstrzeliwania Żydów przez Niemców i Ukraińców za błahe przewinienia i dla sportu”. (IPN Gk 179/78)

O zamordowaniu ok. 58 osób w obozie na Majówce wspomina ankieta  GKBZHwP z 29 października 1945 r. Ofiary zostały pochowane na tzw. skale. Po wojnie ciała zostały przeniesione na cmentarz żydowski w Starachowicach. W czasie ekshumacji rozpoznano dwie osoby: mężczyznę nazwiskiem Kogut, który miał być policjantem zam. w Wierzbniku przy ul. Kościelnej 21 i kobieta, Szuchowa, żona fryzjera z Wierzbnika. (IPN Bu 2448/378) 

Również z 1945 r. pochodzi ankieta dotycząca zamordowania 61 osób w obozie na Strzelnicy w lipcu 1944 r.  Wśród ofiar mieli się znaleźć: Jankiel Szuch, Abram Gimbel Rubinsztajn, Goldberg z Radomia, Jankiel Kunowski, Mania Brombergier. Początkowo ofiary zakopano w pojedynczych i zbiorowych grobach w lasku za biurem głównym starachowickich zakładów. (IPN Gk 163/4)  Po wojnie ofiary przeniesiona na cmentarz parafialny przy ul. Bema w Starachowicach. 

Według ankiety GKBZH w Polsce (IPN Bu 2448/377) w żydowskim obozie pracy w latach 1942-1945 zamordowano 1200 osób w tym 600 mężczyzn, 500 kobiet i 100 dzieci, pochodzących ze Starachowic, Tomaszowa, Słupi, Opatowa, Ostrowca, Kunowa.

W aktach śledztwa przeciwko Walterowi Beckerowi i innym funkcjonariuszom niemieckiej policji działającym na terenie Starachowic w latach 1939-1945, znajduje się list z 1973 r. napisany przez zamieszkałego w Warszawie Tadeusza P. skierowany do Komisji Ścigania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce:

“Piszę po przeczytaniu w gazecie o procesie, który toczy się w Bawarii przeciwko funkcjonariuszowi obozu Majówka w Starachowicach. Mieszkałem w Starachowicach w latach 1946-47. Przypadkowo będąc w lesie blisko Starachowic natrafiłem na dwa duże masowe groby z okresu wojny, rozstrzelani w tych grobach są to ludzie pochodzenia żydowskiego. Groby te są do dziś w stanie nienaruszonym. Jeżeli to Komisję zainteresuje podaję swój adres…”. (Ds 109/69)

Jednym z miejsc grzebania ciał zamordowanych więźniów był las Bugaj: “Nie wszystkie mordy odbywały się na terenie obozu. Strzelnica graniczyła od tyłu z lasem Bugaj, stanowiącym dogodne miejsce do przeprowadzania egzekucji i kopania masowych grobów. Więcej niż raz wywieziono tam ciężarówkami i rozstrzelano znaczną liczbę więźniów”. (Browning, 2012)

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar obozów pracy w Starachowicach. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN Ki 53/85 Jan Franecki. Hitlerowskie obozy pracy na Kielecczyźnie – strona tytułowa, k. 14-15, 29;

IPN Ki 53/4493 Ankiety dotyczące miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich popełnionych w latach 1939-1945 na terenie pow. Starachowice – str. 77-78;

IPN Ki 53/4533 Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich w latach 1939-1945-obozy pracy-województwo kieleckie – strona tytułowa, str. 28-29;

IPN BU 2448/376 Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa kieleckiego – V. Miasto Starachowice: ankiety – str. 7;

IPN BU 2448/377 Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa kieleckiego – V. Miasto Starachowice: notki encyklopedyczne – str. 2, 66-67, 114, 116-120, 122-123, 184-185, 188, 190, 195, 199, 201, 203, 205, 207-208, 212-213, 216-217;

IPN BU 2448/378 Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa kieleckiego -V. Powiat Starachowice: ankiety – str. 5-8, 53-56, 77-78, 95-96, 98-101, 107-108, 111-112;

IPN GK 163/4 Kwestionariusze o egzekucjach i grobach masowych na terenie woj. kieleckiego, protokoły przesłuchania świadków, korespondencja. Tom pierwszy-powiaty: Częstochowa, Iłża, Jędrzejów. Szczegółowy spis miejscowości – str. 252-255;

IPN GK 179/78 Materiały dochodzeniowe OKBZN w Radomiu w sprawie zbrodni hitlerowskich popełnionych na terenie pow. iłżeckiego w okresie okupacji hitlerowskiej. Protokoły przesłuchania świadków, wykazy, kwestionariusze, korespondencja str. 18-20, 23;

Zasób kartoteczny po b. GKBZHwP – karta z kartoteki Ankieta Sądów Grodzkich Egzekucje – woj. kieleckie pow. Iłża;

Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce t VIII Warszawa 1956 r. – strona tytułowa, str. 158-159;

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Województwo kieleckie, Warszawa 1980 r. – strona tytułowa, str. 259.

Ds 109/69 (Sn 5/2/68) Zbrodnie funkcjonariuszy hitlerowskiej policji na terenie m. Starachowice w latach 1939-1945 ( Walter Becker i inni). T. 1-9 [1969-1974]

Ds 110/69 (Sn 5/19/68) Zbrodnie popełnione przez hitlerowców na terenie Zakładów Starachowickich i obozów przyzakładowych w latach 1939-1945. T. 1-9 [1969-1977]

Christopher Browning “Pamięć przetrwania” Wołowiec 2012 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.