Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Getto w Radzyminie istniało od września 1940 r. do października 1942 r. W sumie przez ten czas więzionych w getcie było ok. 2500 osób. Z kwestionariusza o obozach wynika, że w trakcie jego istnienia śmierć poniosło ok. 700 osób, a ich szczątki były grzebane na cmentarzu żydowskim w Radzyminie (IPN GK 163/62). Ten sam cmentarz był miejscem grzebania zwłok ofiar Holocaustu po zlikwidowaniu radzymińskiego getta i wywiezieniu pozostałych w nim Żydów do Treblinki. Z Rejestru Miejsc i Faktów Zbrodni wynika, że na cmentarzu żydowskim w Radzyminie doszło m.in. do następujących zdarzeń:

1. Jesień lub wiosna 1940 r., żandarmi zatrzymali i zamordowali dwóch żydowskich chłopców. Ciała zakopano na cmentarzu żydowskim. Relacja naocznego świadka: “Starszy chłopiec próbował uciekać, wtedy młodszy uchwycił go za spodnie. W tej chwili podbiegł żandarm i odciągnąwszy młodszego chłopca począł strzelać w jego głowę. Starszy wyrwał się i pobiegł na drugą stronę ulicy, gdzie dosięgnęła go kula żandarma.” (IPN BU 2448/1068)
2. Wiosna 1942 r., żandarmi z miejscowego posterunku zastrzelili na cmentarzu żydowskim 4 lub 5 Żydówek. Zwłoki ofiar zakopano w miejscu egzekucji.
3. Wiosna 1942 lub 1943 r. Funkcjonariusz żandarmerii zastrzelił na cmentarzu żydowskim mężczyznę narodowości żydowskiej o nazwisku Maje. Brak informacji o zwłokach.
4. Lato 1942 r., żandarmi z miejscowego posterunku zastrzelili na cmentarzu żydowskim rodzinę żydowską: mężczyznę (adwokata), jego żonę i 7-letnią córkę. Brak informacji o miejscu zakopania zwłok.
5. Lato 1942 r., żandarmi rozstrzelali na cmentarzu żydowskim 8 osób narodowości żydowskiej. Brak informacji o zwłokach.
6. Czerwiec 1942 r., na cmentarzu żydowskim w Radzyminie żandarmeria rozstrzelała z broni automatycznej 19 Żydów (10 mężczyzn, 5 kobiet i 4 dzieci). Świadek zeznał: “W czerwcu 1942 roku koło mojego domu przyjechała furmanka załadowana Żydami, wśród których były kobiety i dzieci. Obserwowałem zdarzenie ukryty za drzewami mojego ogrodu, który znajduje się w pobliżu cmentarza żydowskiego. Żydów eskortowali żandarmi na koniach. Rozpoznałem Hoppego, Radkego i Cymbryka. Pomagając biciem kolbami, zepchnęli Żydów z wozu i zaprowadzili na cmentarz. Samej egzekucji nie widziałem, bo byłem ukryty w moim domu. Słyszałem natomiast po chwili strzały automatyczne z broni maszynowej. Po godzinie czasu poszedłem na cmentarz. Był już tam stary dozorca żydowski, który płakał. Hoppe rozkazał mu przed odjazdem, że do wieczora trupy muszą być pogrzebane, w przeciwnym bowiem wypadku zostanie on sam zastrzelony.” (IPN BU 2448/1068)
7. Październik 1942 r., żandarm z miejscowego posterunku zastrzelił na cmentarzu żydowskim Żyda o nazwisku Rybak (brak imienia). Zwłoki zakopano na miejscu zbrodni.
8. Jesień 1942 r., żandarmi rozstrzelali na cmentarzu żydowskim Żydówkę w wieku ok. 30 lat. Brak informacji o miejscu zakopania zwłok.
9. Jesień 1942 r., żandarmi zastrzelili na cmentarzu żydowskim ok. 20 osób, wśród których były kobiety i 4 lub 5 dzieci. Brak informacji o miejscu zakopania zwłok.
10. Zimą 1942 r. funkcjonariusze policji i żandarmi zastrzelili na cmentarzu 4 mężczyzn narodowości żydowskiej. Brak informacji o miejscu zakopania zwłok.
11. Styczeń 1943 r., żandarmi rozstrzelali 2 osoby narodowości żydowskiej, które uciekły z getta w Warszawie. Był to ojciec i jego 7-letni syn. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim w Radzyminie. Świadek zdarzenia zeznał: “W styczniu 1943 r. w pobliżu mojego domu szli żandarmi radzymińscy Hoppe i Radke. Byli podpici: śmiali się głośno i żartowali. Przed sobą prowadzili ojca i syna 7-letniego. Był to adwokat z Warszawy, który podobno uciekł z getta warszawskiego. Przed cmentarzem chłopiec próbował uciekać – zastrzelił go Hoppe i zaraz potem ojca. Nazwisk rozstrzelanych nie znam.” (IPN BU 2448/1068)
12. Sierpień 1943 r., niemiecki żołnierz zastrzelił żydowskie dziecko na cmentarzu żydowskim. Zeznaje naoczny świadek: “[…] Ponadto w tym samym roku w Radzyminie widziałam, jak żołnierz niemiecki z Wermachtu gonił ulicą chłopca, Żyda, pod karabinem. Doprowadził go na cmentarz żydowski i tam go rozstrzelał. Widziałam to osobiście, bo przez ciekawość, jako młoda dziewczynka szłam za nimi ukradkiem i obserwowałam. Nie wiem jak nazywał się chłopiec ani jego zabójca.” (IPN BU 2448/1067)
13. Jesienią 1943 r. hitlerowcy zastrzelili 14 osób narodowości żydowskiej (mężczyzn, kobiety i dzieci w wieku 4-5 lat). Zwłoki zagrzebano na cmentarzu żydowskim.
14. Jesienią 1943 r. żandarm z miejscowego posterunku zastrzelił na cmentarzu żydowskim 5- lub 6-letnią dziewczynkę żydowską. Brak informacji o dalszym losie zwłok.

19 maja 2015 r. mieszkaniec Radzymina, Leon N. (ur. 1930) opowiedział o jednym z mordów, dokonanym na cmentarzu żydowskim, którego był świadkiem: “Było dwóch zabójców, żandarmów Hoppe i Radke [w Radzyminie]. Oni urzędowali tu, gdzie teraz szkoła terenów zieleni. Stamtąd prowadzili Żyda, 17 lub 18 lat. A my żeśmy tutaj jeździli rowerami. To przecież jak ja miałem 13 lat, to ja wiedziałem, po co oni go prowadzą, bo przecież wiadomo było, że oni tu masowo Żydów tępią. Mówię do mojego kolegi, już nie żyje: – Jurek, zobacz, prowadzą go pewnie na rozstrzelanie. Chodź się schowamy. Tylko cicho, bo nas zastrzelą. Prowadzą go, ładny chłopak. Wszedł [na cmentarz], już był przygotowany grób, wykopany przez pana Paciorka, on [żandarm] go strzelił, a ten upadł. Jak ten upadł, to wyszedł pan Paciorek, przeszedł do niego, wziął go przewrócił, zdjął z niego ciuchy, zdjął z niego buty, wziął szpadlę i go zakopał, i Niemcy poszli.” (Radzymin, 19 maja 2015)

Więcej informacji można znaleźć w opracowaniu „Historia cmentarza żydowskiego w Radzyminie”.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W celu poszukiwań zbiorowych grobów ofiar Zagłady na cmentarzu żydowskim w Radzyminie (GPS: N 52° 24′ 40.687” E 21° 11′ 13.865”), przy ul. Mickiewicza, pozyskano archiwalną fotografię lotniczą o sygnaturze GX 12387 wykonaną w dniu 06.09.1944 r.. Zdjęcie lotnicze obejmuje całość działki cmentarnej wskazując na historyczny przebieg granic (żółta linia). Granica północna biegnie wzdłuż krawędzi ulicy Adama Mickiewicza, od strony zachodniej widoczny delikatny łuk ulicy korespondujący z kształtem cmentarza w tym obszarze. Granica wschodnia przebiega w świetle ogrodzeń prywatnych posesji, które obecnie są położone przy ulicy Zielonej (niebieska linia). Granica południowa, podobnie jak wschodnia znajduje się w świetle granic posesji zlokalizowanych przy ulicy Zielonej. Przebieg granicy zachodniej nie wchodzi w kolizje z przebiegiem działek prywatnych posesji, które obecnie posiadają adresy przypisane do ulicy Adama Mickiewicza. Ulica Zielona służąca jako droga dojazdowa do prywatnych posesji znajduje się w obszarze oryginalnego przebiegu granic cmentarza.

Teren cmentarza zawiera liczne naruszenia gruntu, które charakteryzują się jasnym odcieniem szarości. Gleba zawierająca piach (kwarc) odbija promienie słoneczne, co tworzy kontrast, który umożliwia rozpoznanie miejsc, które zostały naruszone poprzez działalność człowieka. W obszarze cmentarza są wyraźnie widoczne trakty komunikacyjne. W części północno – zachodniej widoczna ścieżka w osi zachód – wschód biegnąca wzdłuż granic cmentarza. Ścieżka ta zawiera punktowe naruszenia, które mogą mieć związek z grzebaliskami ofiar Zagłady. Kolejna bardzo wyraźnie widoczna aleja znajduje się w części południowej. Przebieg tej alei podobnie jak w przypadku ścieżki przy północnej granicy znajduje się w osi zachód – wschód i także zawiera naruszenia gruntu mogące mieć związek z lokalizacją grzebalisk. Aleja ta doprowadza do Ohelu (grobowca), którego ruiny widoczne są w południowo – zachodnim rogu działki cmentarnej. W stronę południową od alei głównej widoczne pozostałości prawdopodobnie oryginalnej infrastruktury strefy grzebalnej cmentarza. Widoczne lekko skośne linie tworzące powtarzalny wzór przypominają kwaterę cmentarną wraz z alejkami oraz nagrobkami. W części wschodniej cmentarza widoczna nieregularna ścieżka służąca jako skrót prowadzący w kierunku północnym. Obszar cmentarza zawiera także liczne naruszenia gruntu związane z karczowaniem drzew. Ślady po usuwaniu roślin charakteryzują się okrągłym kształtem, o jasnym odcieniu szarości z plamą w środku okręgu o ciemnym odcieniu szarości. Ślady po karczowaniu drzew są obecne w większości obszaru cmentarza, co utrudnia interpretację fotografii pod kątem lokalizacji zbiorowych grobów ofiar Zagłady. Największe zagęszczenie naruszeń gleby znajduje się w centralnej części cmentarza, ponadto wschodnia część cmentarza zawiera kolejne naruszenia gruntu, które mogą być związane z lokalizacją zbiorowych grobów.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) wskazuje na liczne naruszenia gruntu w obszarze cmentarza. W części zachodniej widoczne ślady po koleinach aut poruszających się po terenie historycznego obszaru cmentarza. W obszarze wschodnim widoczne punktowe depresje. W obszarze południowym (okolice alei głównej) widoczne są większe depresje, których pochodzenie może być związane z przebiegiem oryginalnej alei, ale także z potencjalnymi grzebaliskami ofiar Zagłady. Granica północna cmentarza zawiera punktowe depresje oraz ślady po nieformalnej ścieżce biegnącej wzdłuż ulicy Adama Mickiewicza.

W dniu 11.07.2025 r. przeprowadzono oględziny terenu cmentarza w celu poszukiwań potencjalnych lokalizacji zbiorowych grobów ofiar Zagłady. Obecnie obszar cmentarza to teren zielony z nasadzeniami starszych drzew lipowych. Drzewa zajmują wschodnią połowę działki cmentarnej, fragment zachodniej strony oraz szpaler drzew w północno – zachodniej części cmentarza. Centralny obszar cmentarza jest wolny od starszych nasadzeń, występują za to młodsze drzewa posadzone w późniejszym czasie. Brak starszej roślinności w części centralnej może mieć związek z lokalizacją zbiorowych grobów. Planowanie nasadzeń po wojnie mogło w swoich założeniach omijać miejsca, które w ówczesnym czasie były pamiętane jako lokalizacje grzebalisk.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Radzyminie. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Leon [świadek naoczny], ur. 1930, miejsce zamieszkania: Radzymin, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Radzyminie, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Radzymin, 19 maja 2015 r.

IPN BU 2448/1067 z akt zespołu GKZBH w Polsce, pow. Wołomiński.

IPN BU 2448/1068 z akt zespołu GKZBH w Polsce pow. Wołomiński.

IPN GK 163/62, Ankieta. Egzekucje. Groby. Województwo warszawskie, tom III, Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych na terenie woj. Warszawskie

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939 – 1945. Województwo stołeczne warszawskie, Warszawa 1988 r., s. 250 – 252.