Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Pierwszy akt terroru skierowany przeciwko Żydom w Przeworsku miał miejsce w drugiej połowie września 1939 r., kiedy Niemcy podpalili miejscową synagogę. Po kilku dniach gestapo zebrało wszystkich żydowskich mężczyzn na rynku przed ratuszem, skąd zagnano ich do ogrodu przy ul. Bernardyńskiej, gdzie się na nimi znęcano (IPN Rz 191/450). O tym zdarzeniu wspomina również jeden z mieszkańców Przeworska, który skontaktował się z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce w grudniu 2015 r., a którego dziadkowie byli naocznymi świadkami zagłady przeworskich Żydów: ”Żydów zamieszkałych poza spaloną ulicą Kazimierzowską jeszcze w 1939 roku popędzono najpierw na tzw. łąki bernardyńskie, tam znęcano się nad nimi nakazując im wyczerpujące ćwiczenia fizyczne. Tam też został zamordowany nasz ostatni rabin Frankel wraz z co najmniej jednym synem i tam też zostali pochowani. […] Sam fakt znęcania się nad przeworskimi Żydami na łąkach bernardyńskich (jeszcze w 1939 roku) potwierdziła moja babcia, ponieważ obserwowała to wydarzenie z dużej odległości [Przeworsk leży na wzniesieniu, i od tamtej strony to wzniesienie ma największą stromiznę].” (maile z 17 i 18 grudnia 2015 r.) Wynikałoby z tego, że w rejonie ulicy Bernardyńskiej w Przeworsku znajduje się zapomniany żydowski grób. W samym tylko wrześniu 1939 r. zamordowano w pojedynczych egzekucjach ok. 30 Żydów.

Miejscem kaźni i masowych mordów na ludności żydowskiej w Przeworsku był tzw. nowy cmentarz żydowski. Obecnie na jego terenie stoi dworzec PKS, a dokładna lokalizacja masowych grobów pozostaje nieznana. Nasilenie eksterminacji żydowskiej ludności miasta przypada na okres 1939-1941. W tym czasie zostało zamordowanych ok. 150 żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci. Ciała ofiar zakopywano na cmentarzu żydowskim. Cytowany powyżej mieszkaniec Przeworska przytacza wspomnienia swoich dziadków: “Z relacji mojego dziadka wynika, że [Żydzi] byli więzieni w podziemiach ratusza i stamtąd prowadzeni na rozstrzelania na terenie “nowego” cmentarza żydowskiego. Moja babcia z kolei twierdziła, że egzekucje Żydów prowadzono w samym budynku ratusza, twierdziła, że widziała leżące tam ociekające krwią ciała ofiar.” (mail z 17 grudnia 2015 r.) Druga fala terroru przypada na lata 1942-1943. W sumie z okolicznych miejscowości zostało przywiezionych rozstrzelanych ok. 90 osób. Zwłoki były zakopywane w dołach na cmentarzu żydowskim oraz na prywatnym polu w dzielnicy Mokra Strona (IPN GK 163/36 k. 88). Na terenie dworca autobusowego PKS, zbudowanego na nowym cmentarzu żydowskim w Przeworsku, stoi skromny obelisk ufundowany przez osobę prywatną, nieżyjącego już pana Jana Sasaka.

Upamiętnienie

Na terenie dworca autobusowego PKS, zbudowanego na nowym cmentarzu żydowskim w Przeworsku, stoi skromny obelisk ufundowany przez osobę prywatną, nieżyjącego już pana Jana Sasaka.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Przeworsku. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN BU 2448/889, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie zebrane w latach 1968-1972, Ankiety dotyczące województwa rzeszowskiego – XIII, powiat Przeworsk: ankiety.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Woj. przemyskie, Warszawa 1983.

IPN BU 2448/888 GKBZHwP Archiwum, Przeworsk, woj. rzeszowskie.

IPN Rz 1/4  k. 103-103, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Rzeszowie-Tarnowie, woj. rzeszowskie w okresie okupacji- egzekucje, obławy pacyfikacje- protokoły przesłuchania świadków, wykaz (nieczytelne) ofiar egzekucji, odpisy wyroków śmierci.

IPN Rz 191/450, k. 17, Ankieta GKBZHwP, represje na ludności żydowskiej przed utworzeniem gett – pow. Przeworsk.

IPN GK 163/36, Ankieta. Egzekucje. Groby. Województwo rzeszowskie, tom IV, Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych – woj.rzeszowskie.

IPN BU 2448/890, GKBZHwP Archiwum, Przeworsk, woj. rzeszowskie.

IPN Rz 191/442, s. 77-78, 79-80, Ankieta GKBZHwP – egzekucje – pow. Przeworsk.

IPN Rz 191/455, k. 85-88 – Informacje o zbrodniach popełnionych przez okupanta niemieckiego na terenie miasta Przeworsk.

IPN Rz 191/86, k. 35-36, Śledztwo przeciwko funkcjonariuszom żandarmerii niemieckiej podejrzanych o zbrodnie w Przeworsku.