Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Jesienią 2021 r. na zaproszenie sołtysa wsi Przegaliny Małe odbyliśmy wizję lokalną grobu dwóch żydowskich dziewcząt. Wiadomo o nich jedynie tyle, że były ok. 16-18 roku życia. Zostały schwytane przez nieznanych sprawców, którzy natychmiast powiadomili o tym fakcie Niemców stacjonujących w Komarówce Podlaskiej.

„Ja znam historię od takiego dziadka, on już nie żyje. Tam mieszkał w lesie. Tak opowiadał, że była taka historia, że przyprowadzili do niego dwie młode dziewczyny, takie 16-18 lat, nastolatki, wycieńczone, głodne, brudne do niego do domu, do sieni. Chciał im dać jeść, pić, to krzyczeli, że nie wolno. Przyprowadzili je i potem gdzieś tam wyszli na dwór, jeden ich pilnował, a drugi pojechał do Komarówki prosto, tam jest gmina. I tam stacjonowało SS, gestapo, na rowerach przyjechali. Jeden był z nich oficerem. No i przyszli. A ten właśnie, co mi opowiadał, ten dziadek, tak go będę nazywał, on już nie żyje, dał im jeść, jakieś tam kanapki, herbatę i tak dalej. No nakarmił ich, krótko mówiąc. I po cichu tam, nie gadajcie, mówi do nich, bo będą problemy, ale one tam mało co mówiły, bo były wycieńczone te dziewczynki młode. I przyjechali tutaj. Wyprowadzili i kazali się tylko za ręce złapać, i mówią: „idźcie przed siebie tą dróżką”. Ja pokażę, którą dróżką, dziadek mi kiedyś pokazywał. To zarośnięte, to wszystko teraz już nikt nie chodzi, ale wiadomo gdzie, bo ja pamiętam. I tak szły do przodu, a oni szli z tyłu we dwóch, jeden i drugi. I potem wrócili się, wzięli tego dziadka z tego domu, Bierz szpadel i zakop ich, mówi, i ani słowa, bo będziesz leżał obok nich. Ale nie odeszli dopóki tego dołu nie wykopał. I jeszcze jak ich chował, to tak im ręce poskładał i tak do ziemi położył, że jak będzie zasypywał, to żeby ziemia na twarz nie padała. Tak mi to wszystko opowiadał. Tak mi to utkwiło w pamięci.” (Przegaliny Małe, 19 września 2021 r.)

Dokumenty historyczne odnotowują następujące zdarzenia na terenie wsi Przegaliny Małe:

• Jesienią 1941 r. w Przegalinach zamordowano 3 osoby, a czwartą postrzelono: „Wskutek donosu pracownika administracji niemieckiej (nazwisko nieznane) gestapo dokonało egzekucji 4 Żydów: Jośka zam. w Przegalinach i 3 Buciów (ojca z trzema synami) pochodzących z Wohynia i trudniących się handlem zbożem. Najmłodszemu z Buciów przestrzelono szczękę i został on zabrany z miejsca egzekucji przez miejscowego sołtysa.”
• Jesienią 1941 r. Ukraińcy zamordowali czterech Żydów „zatrudnionych” w majątku w Przegalinach. „W latach 1941-1942 w majątku w Przegalinach pracowało ok. 15 osób pochodzenia żydowskiego. Nadzór nad Żydami sprawowali Ukraińcy pozostający w służbie okupanta. Ukraińcy znęcali się nad Żydami, bili ich. Jesienią 1941 r. dokonali egzekucji po wypiciu znacznej ilości alkoholu, kilku Żydów usiłujących skryć się w stercie zboża. Pracownik folwarczny na rozkaz Ukraińców wywiózł ciała pomordowanych do lasu, gdzie pochowano je we wspólnej mogile. Reszta Żydów została zamordowana prawdopodobnie w zimie 1942 r., po niepowodzeniach Niemców na froncie wschodnim.” (IPN Bu 2448/595)

W zasobach Instytutu Yad Vashem znajduje się wzmianka o urodzonym w 1891 r. w Wohyniu mężczyźnie o imieniu Butchia Chudy. Był rolnikiem poślubionym Chanie z domu Weiland urodzonej w 1892 r. Jako miejsce ich śmierci wskazane są Przegaliny Małe. W tym samym archiwum znajduje się informacja o ich synu urodzonym w 1917 r. Moszem, który również zginął w Przegalinach Małych. Był jak ojciec rolnikiem, w chwili śmierci był kawalerem. Tymczasem w sporządzonym w 1968 r. wykazie osób zamordowanych na terenie Gromadzkiej Rady Narodowej Przegaliny Duże znajdują się następujące osoby:

Bucio lat 50, zginął w 1943 r.

żona Bucia lat 49, zginęła w 1942 r.

syna Bucia, Moszko lat 24, zginął w 1943 r.

Josko lat 60, zginął w 1943 r.

Zelmanicha lat 52, zginęła w 1943 r.

Szyja lat 54, zginął w 1943 r.

Łowicz (?) lat 53, zginął w 1942 r. (IPN Lu 504/14)

Ten sam dokument wspomina o żydowskiej rodzinie Jojnów zamordowanej w 1944 r. Brak szczegółów o poszczególnych osobach i okolicznościach śmierci. Nie odnotowano Żydów zamordowanych w Przegalinach Małych.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2021 roku w ramach projektu „Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami”. „Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt „Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.” był realizowany dzięki dofinansowaniu przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 23.06.2022 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru MALA X3M (500 Mhz) w obszarze wskazanym przez świadka jako lokalizacja grobu 2 ofiar (GPS: 51°48’19.7″N22°53’04.8″E).

Wykonano 3 profile georadarowe o nazwach: PGL10001-PGL10003, na których zarejestrowano anomalię na 0 mb – 2.2 mb, głębokość ok. 1.30 – 1.50 m p.p.t. oraz kolejną anomalię na 3.0 mb – 4.8 mb, głębokość ok. 1.4 – 1.7 m p.p.t.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Przegalinach Małych. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane (zapis audio), Jarosław K. mieszkaniec wsi Przegaliny Małe, słowa klucze: żydowski grób w Przegalinach Małych. Rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Przegaliny Małe, 19 września 2021 r.

IPN Bu 2448/595 dot. żydowskich grobów wojennych w m. Przegaliny

IPN Lu 504/14 Wykaz osób zamordowanych w okresie okupacji hitlerowskiej z terenu pow. Radzyń Podlaski sporządzone przez Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych w latach 1968-1971

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.