Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W styczniu 2022 r. otrzymaliśmy wiadomość od mieszkańca wsi Pławo (powiat. Mielec) o nieoznakowanym grobie ok. 26 Żydów z getta w Borowej. Grób miał się znajdować na działce leśnej, której pan D. niedawno stał się właścicielem. Działka została przez niego zakupiono wyłącznie w celu lokalizacji i upamiętnienia tej mogiły. “Robię to bezinteresownie, w młodości wysłuchałem wiele opowieści ojca o jedynym gospodarstwie żydowskim w naszej wsi, które sąsiadowało z ojcowizną. Pamiętam, że były to opowiadania zawsze pełne sympatii i ciepła o sąsiedzie, oraz o większej społeczności żydowskiej w pobliskiej Borowej” pisał w liście pan D.

Wiosną 2022 r. spotkaliśmy się z panem D. w Pławie. Odbyliśmy wizję lokalną grobu, przeprowadziliśmy badania georadarowe oraz oznaczyliśmy mogiłę drewnianą macewą. Usłyszeliśmy również o przebiegu i okolicznościach tego mordu:

“– Tu była taka historia, że policjant z Czermina najpierw przyszedł, przyprowadził czterech Żydów kopać doły do tego lasu. Czterech Żydów. Uciekli mu, to tam w tej książce jest to nawet ze szczegółami opisane [Gąsiewski, 2022]. I dwóch zastrzelił w trakcie ucieczki. Bardzo możliwe, że jest więcej, że jest dwudziestu ośmiu zabitych na przykład. Bo według relacji tej pani Wiatrowskiej, ona mówi, że jest dwudziestu sześciu. […]  I oni tą drogą właśnie jechali i szli. Zaoferowali bardziej starym niedołężnym podwózkę.

– A mnie zawsze zastanawia, dlaczego akurat część osób zdecydowali się po drodze zabić jednak.

– Ja przypuszczam, że to było z góry przeznaczone, tych niedołężnych, wiadomo, że nie przejdą więc starych ludzi wieźli. Dołek był przygotowany, to pewno z góry było tak zaplanowane. A ci chętnie, że tak powiem wsiadali, nieświadomi, że są skazani na śmierć. […] Ten Lasek Pławski był o wiele mniejszy, tu było tylko parę działek. Także nie było na przykład tak blisko lasu. Tu były orne pola, oczywiście w ten czas i za mojej młodości, to się wszystko uprawiało. W PRL-u wszystko się uprawiało. Teraz jest to nieopłacalne. To złe ziemie uprawne. Także tu ludzie posadzali las. 

– A tam, gdzie oni zostali zakopani, tam był las?

– Tak tam był las, skraj lasu. Skąd ja to zapamiętałem? Ja tutaj pasłem krowy. I pewnego dnia tata tu dojechał do mnie, mogłem mieć 7, 8 lat. Przyprowadził mnie i mówi: chodź, pokażę ci, tutaj leżą zamordowani Żydzi. I to pamiętam, że była jeszcze zapadlina. Pamiętam, jak mnie ojciec prowadził po ściernisku, chyba to była jesień. I weszliśmy, to była taka polana leśna. Wiem, że jedna większa sosna rosła tuż przy tej zapadlinie”. (Pławo, 16 maja 2022 r.)

W książce Włodka Gąsiewskiego “Sprawiedliwi i nie tylko” znajduje się relacja wówczas stuletniej Zuzanny Wiatrowskiej, mieszkanki Borowej. W 1994 r. tak opisała to zdarzenie: “W lipcu 1942 r. Niemcy zabierali wszystkich Żydów z Borowej i okolicy. […] W lasku był już wykopany dół, rozebranych do naga Żydów rozstrzeliwano nad tym dołem. […] Wszystkich zastrzelonych układał w tej zbiorowej mogile Żyd Froim z Borowej, jego zastrzelono jako ostatniego, potem ciała posypano wapnem, a następnie zasypano dół piaskiem. 

[…] Wiozą starych Żydów. Najpierw jechały chłopskie furmanki, za wozami szło trzydziestu młodych Żydów, a na furmankach dwudziestu dziewięciu starców- mężczyźni i kobiety z tobołami, walizkami itp. Jechały trzy furmanki, zjechali tu w lasek. […] Potem po wojnie, jakieś piętnaście lat później przyjechali jacyś Żydzi i kazali się zaprowadzić na to miejsce, ale wtedy rosły już tam samosiejki i można było tylko z dokładnością jakiś dwudziestu metrów ustalić miejsce grobu. Nikt jednak wtedy tego miejsca nie zaznaczył i teraz rośnie tam las. Leży tam kilkudziesięciu zabitych Żydów”. (Gąsiewski 2022 r., s. 103-104)

W Rejestrze miejsc i faktów zbrodni dla byłego woj. rzeszowskiego znajduje się wzmianka o egzekucji na 27 Żydach rozstrzelanych przez niemieckich żandarmów w 1942 r. Zdaniem pana D. jest prawdopodobne, że chodzi o to samo zdarzenie. Ustalono siedemnaście nazwisk ofiar: Bel Ulmann, Moses Birnbaum, Haskiel Blutt, Leib Grünn, Moses Hirschfeld, zegarmistrz, Markus Horn, Izaak Klaksbrünn, Jakub Korn,Abraham Kornreich, kupiec, Jakub Koss, Dawid Kuppermann, Aaron Spalter, Pinkas Spalter, Abraham Storch, Joachim Storch, Wolf Storch, Mojżesz Weiser.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2022 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami”. “Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 16.05.2022 r. przeprowadzono wizję lokalną w obecności potomka świadka,  który wskazał przybliżoną lokalizację zbiorowego grobu ok. 30 ofiar.

(przybliżone koordynaty GPS: N 50°22.034’E 021°21.008′).

Wskazane miejsce zostało poddane badaniom z użyciem georadaru. W trakcie badań zebrano 6 echogramów o nazwach: PLW20001 – PLW20006. Profile georadarowe o długości ok. 10 mb zostały zebrane równolegle względem siebie. Podczas badań zarejestrowano anomalię rozpoczynającą się na ok. 3mb, kontynuującą się do ok. 8mb. Anomalia bardzo wyraźnie widoczna na profilu PLW20003 i korelująca się na profilu PLW20004-PLW20006 (zaznaczono kolorem czerwonym na zestawieniu profili georadarowych o nazwach: PLW20003-PLW20006). Głębokość anomalii to ok. 2.50 – 2.80 m p.p.t.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Lesie Pławskim. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

Gąsiewski Włodek “Sprawiedliwi i nie tylko” Mielec, 2022 s.102-105

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: pan D., mieszkaniec wsi Pławo, temat i słowa klucze: Las pławski, getto w Borowej, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Pławo, 16 maja 2022 r. 

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, województwo rzeszowskie, Warszawa 1984 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.