Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

O istnieniu nieoznakowanych żydowskich grobów w Nowinach Brdowskich poinformowało nas Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej w 2022 r. Całą dotychczasową wiedzę na temat historii getta wiejskiego w Nowinach Brdowskich oraz zamordowanych w getcie osób zawarto w ulotce wydanej przez Towarzystwo, której fragmenty są przytoczone poniżej. 

“Według spisu ludności z 1921 r. Nowiny Brdowskie zamieszkiwało 252 mieszkańców. Bardzo możliwe, że do 1939 r. liczba ta wzrosła do ok. 300 osób. Straszliwy cios mieszkańcom wsi zadała okupacja niemiecka. Nazwę miejscowości zmieniono wówczas na Neuhagen a ludność przesiedlono. Po wojnie zaledwie ⅓ dawnych mieszkańców wróciła na stare miejsce zamieszkania. 

Z dniem 1 września 1940 r. Niemcy utworzyli getto żydowskie na terenie wysiedlonych Nowin Brdowskich, a także w obrębie wsi Bugaj. Obie miejscowości liczyły wcześniej 165 gospodarstw zamieszkałych przez polskich chłopów. Powierzchnia getta wynosiła 300 hektarów. 

Na terenie ówczesnej gminy Lubotyń, w której skład wchodziły Nowiny Brdowskie, głównym skupiskiem ludności żydowskiej był przede wszystkim Babiak – liczący wówczas 812 mieszkańców – z czego aż 237 stanowili Żydzi. Brdów zamieszkiwany był wówczas przez 1081 mieszkańców, spośród których 24 stanowiła ludność żydowska. Pojedynczy Żydzi zamieszkiwali także mniejsze wioski. 

Źródła historyczne podają, iż dnia 2 października 1940 r. w getcie nowińskim przetrzymywano 240 Żydów z Babiaka i około 720 Żydów z Koła. Liczba wszystkich Żydów więzionych w getcie wynosiła wtedy zapewne około 1000 osób. Byli oni wykorzystywani do przymusowej pracy w polu oraz w lesie, głodzeni i traktowani jak podludzie. Wiele osób zostało zamordowanych, nie oszczędzono nawet dzieci. Do dziś nie jest znana dokładna liczba ofiar getta w Nowinach Brdowskich, lecz spostrzeżenie mieszkańców o tym, że Nowiny Brdowskie stają na ludzkich szczątkach wydaje się być trafne. 

Na przełomie grudnia 1941 i stycznia 1942 Żydów, którzy przeżyli, w liczbie około 600 osób, zaczęto wywozić ciężarówkami do obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Tam mordowano ich poprzez zagazowanie spalinami razem z innymi Żydami i Cyganami z powiatu kolskiego. Getto w Nowinach zostało zlikwidowane w styczniu 1942 r. “

W drugiej połowie 2022 r. dwa razy odwiedziliśmy Nowiny Brdowskie. Spotykaliśmy się z mieszkańcami oraz członkami Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Brdowskiej. Głównym celem naszych wizyt było ustalenie miejsca pochówku ofiar getta oraz spotkanie z ostatnimi świadkami tamtych wydarzeń. 

“Ja tu przyszedłem, sprowadziłem się w 1981 roku. Tu był ugór, rosły sosny, samosiejki takie, dęby. To miał być sad. A tu rosły, tylko jabłonie. No i leśniczy mówi, że mam to uprawiać. Więc ja to wziąłem, wykarczowałem. Do końca już nie zrobiłem, siły mi brakowało. No i te jabłonie… Przyjechały kumpel, co w lesie robił, przyjechał powyrywał. I później to zaorałem, dopiero później się dowiedziałem, że tu byli pochowani Żydzi za okupacji. Później już, jak tu uprawiałem to tego kawałka nie robiłem wcale. W tym miejscu, gdzie były groby to rosło zielsko, trawa, rosła duża, zielona. Wszędzie mogło poschnąć, a tam rosło, w tym miejscu. Ja to wiem z tych opowiadań, byli tutaj tacy, którzy tu mieszkali jeszcze za okupacji. Tu było wszystko wysiedlone, tylko Żydzi tutaj byli sprowadzeni z Babiaka, z Izbicy, z Kłodawy, zewsząd. Zgromadzili i ich tu pilnowali. Oni pracowali w lesie, pracowali zimą. Ci, którzy zmarli w międzyczasie, no to musieli być gdzieś pochowani, no to tu chowali. Właśnie tu chowali. Myślałem, że tu było cztery pięć grobów może było. Tu było więcej. Jak się dowiedziałem, było więcej tych grobów. Tu miała być taki kopiec, taka kopuła, miała być dosyć duża zrobiona później. Ten A., co tu mieszkał, to był Łodziak. On tu przyjeżdżał na lato i on tego też nie uprawiał wcale.

10 lutego wszystkich wzięli, wyprowadzili stąd nad Bugaj, do stodoły, do tego C., no i przyjeżdzały te budy, zabijać do Chełmna, wywieźli wszystkich. Mróz był podobno wielki. Ludzie nieśli tobołki, no ale uszedł kawałek i zostawiał, bo było ciężkie, a ci gnali szybko. Ale ci, którzy zmarli wcześniej, no to byli tu pochowani. Tu może kilku, może nawet kilkunastu jest. Nie wiedzą nawet. Także ktoś tu trochę musiał zbezcześcić te groby, bo były trzy takie doły wykopane. Jak ja przyszedłem tutaj w 81 roku, to dziury były. Trzy takie były dziury, ja to kazałem tam zamknąć, żeby było równo, no po co zostawiać takie… Myślałem, że to żwir kopali, czy coś, bo przecież nie wiedziałem o tym. Dopiero później się dowiedziałem, że tu były groby. I później ja też nie uprawiałem tego.  

– Kto panu powiedział, że to były groby?

Taki sędzia tutaj mieszkał. Tutaj tych Żydków wszystkich pilnował w pracy, jego ojciec był gajowym za Niemców i on też nadzorował, jako syn, w tym nadleśnictwie całym, no dopilnowywał ich. Żeby to robili, czy tamto, żeby sadzili albo podczesywali jakieś tam drzewka. On tutaj mieszkał, a jego dom nie był później zburzony, bo generalnie jak Niemcy wysiedlili wszystkich stąd to wszystkie budynki [zburzyli]  i zaorali całe Nowiny. Mieli las posadzić tutaj, a że pożar wybuchł podobno i się kupa lasu spaliła, musieli na nowo go zasadzić, ale sadzonek brakło i nie zasadzili. No to teraz jest zasadzone.” (Nowiny Brdowskie, 2022)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 02.08.2022 r. przeprowadzono wizję lokalną w obecności świadka w celu lokalizacji zbiorowych grobów

Miejsce to zostało poddane orce pod nasadzenia drzew. W związku z działaniami ziemnymi w tym obszarze oryginalne ślady po wkopach grobowych uległy zatarciu.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) nie jest pomocny w tym przypadku.

Nie prowadzono kwerendy zdjęć lotniczych dla tego obszaru.

W dniu 20.04.2023 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru (MALA X3M/Ramac 500 Mhz) w dwóch wytypowanych lokalizacjach (GPS: 1. 52 19’31.1557” 18 43’34.7645” 2. 52 19’31.4366” 18 43’34.7645”) mieszczących się w obszarze wskazanym przez lokalnych mieszkańców, jako miejsce w którym znajdują się zbiorowe groby ofiar.

Podczas badań w pierwszej lokalizacji zebrano 5 profili georadarowych o nazwach: NOW10001, NOW10002, NOW10003, NOW10004, NOW10005. Na profilach: NOW10001-NOW10005 zaznaczono (zał. nowiny brdowskie zestawienie echogramów – czerwone strzałki) miejsce naruszenia warstw gleby ok. 3.0 mb – ok. 9.0 mb, głębokość ok. 1.2 m p.p.t.  Obszar zawierający zmiany w układzie warstw gleby wynosi ok. 4.0 mb x ok. 2.0 mb.

Podczas badań drugiej lokalizacji zebrano 8 profili georadarowych o nazwach: NOW20001, NOW20002, NOW20003, NOW20004, NOW20005, NOW20006, NOW20007, NOW20008. Na profilach: NOW20001-NOW20008 zaznaczono (zał. nowiny brdowskie zestawienie echogramów NOW1, NOW2 – czerwone strzałki) miejsce naruszenia warstw gleby ok. 1.1 mb – ok. 7.3 mb, głębokość ok. 1.0 m p.p.t. Obszar zawierający zmiany w układzie warstw gleby wynosi ok. 6.2 mb x ok. 2.4 mb.
Wyniki badań georadarowych sugerują, że zarejestrowane anomalie z dużą dozą prawdopodobieństwa są pozostałościami po naruszonych orką zbiorowych pochówkach.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Nowinach Brdowskich. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com

Bibliografia

“Zachować pamięć… Getto w Nowinach Brdowskich” Ulotka wydana przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej, Brdów 2019, zasoby Fundacji Zapomniane

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.