Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Abraham Borger (ur. 1912 w Zembrzycach) był jednym z Żydów  z okolic Bielska/Wadowic, który ocalał z Holocaustu. Z jego relacji nagranej w 1969 dowiadujemy się o warunkach życia w Mszanie Dolnej w czasie wojny:” Po wysiedleniu z okolicznych miejscowości, jak z Dobrej i z Rabki był duży napływ Żydów, nawet z Krakowa i z Nowego Targu. Były tam nawet kobiety, wysiedlone z Łodzi. Ogółem było wtedy w Mszanie Dolnej około 1000 Żydów. […] W Mszanie ghetto było otwarte, był tylko zakaz poruszania się po niektórych ulicach. Cała młodzież była zatrudniona przy różnych pracach w kamieniołomach i na drogach. Byli szykanowani itd. Nawet ośmioletnie dzieci już musiały pracować.”(301/1692 Żydowski Instytut Historyczny, Archiwum Relacji) 

• We wrześniu 1939 r. czołówki Wehrmachtu zamordowały 20 osób przywiezionych z Rabki. Egzekucji dokonano na “Zarabiu” obok koryta rzeki Raby. Początkowo ofiary zostały pogrzebane powierzchownie w nocy przez sprawców na miejscu egzekucji. Następnie zwłoki zostały wydobyte przez miejscową ludność żydowską i pogrzebane na cmentarzu żydowskim w Mszanie Dolnej. Kwestionariusz o egzekucjach i grobach masowych z 1945 roku precyzuje, że ofiary zakopano w jednym grobie o wymiarach 8 x 6 m. (IPN Gk 163/9)
• Jesienią 1940 r. w masowej egzekucji śmierć poniosło 300 Żydów. Zwłoki zakopano we wspólnej mogile za zabudowaniami byłego Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Mszanie Dolnej. Świadek tego zdarzenia Walenty R.:”Jesienią 1940 r. młodzież polska wykopała duży dół, a następnie sprowadzono Żydów w liczbie 300 (były całe rodziny, nawet dzieci). Egzekucja przebiegała następująco. Przez środek dołu przeprowadzono kładkę, na którą wchodzili Żydzi jeden po drugim, a z przeciwnej strony strzelano do nich z broni maszynowej. Do dołu wpadali zarówno zabici jak i ranni, wskakiwali również sami. Każdą warstwę zalewano wapnem. Mogiłę zasypano dopiero po tygodniu, przez czas ten mogiła trzęsła się, gdyż byli tam niektórzy jeszcze żywi” (IPN BU 2448/455 s. 156)
• Prawdopodobnie na przełomie kwietnia i maja 1942 r. w Mszanie Dolnej funkcjonariusze gestapo z Nowego Sącza rozstrzelali między 18 a 24 osób. Powodem miało być rzekome niezgłoszenie się do robót drogowych. Zwłoki zamordowanych zakopano w jednym grobie o wymiarach 8mx2,5m na polach zwanych Aderówka, za fabryką firmy C.Warhanek.(IPN Gk 163/9) Tego dnia zginęli między innymi:

          Moses Aron Turner l. 40 rzeźnik-kupiec z Mszany Dolnej,

          Moritz Stamberger l.43 rzeźnik z Mszany Dolnej

          Wanda Gutter l. 18 przesiedlona z Krakowa do Mszany Dolnej

          Schlachet brak imienia, l. 45 handlarz z Dobrej/Limanowej 

          Mania Ginsberg

To zdarzenie relacjonuje również Abraham Borger:”Pierwsza akcja w Mszanie Dolnej była 20 kwietnia 1942 r. w dzień urodzin Hitlera. Akcja ta była przeprowadzona w różnych miejscowościach, w Nowym Sączu i Limanowej. W Mszanie Dolnej zostało postawionych pod ścianą 10 osób w tym dziewczęta i chłopcy. Spod ściany tej uciekł niejaki Chaim Landau oraz dwaj inni. Po trzech dniach ich schwytali hitlerowcy. Jeden z nich został prawie żywcem pogrzebany. Był to szesnastoletni chłopiec nazwiskiem Weber, syn rabina. Własny jego ojciec musiał go pogrzebać, bo był wśród tych,  którzy kopali groby. Chłopiec krzyczał “Tate, ich lejb”. Był tylko postrzelony w nogę.”(301/1692 Żydowski Instytut Historyczny, Archiwum Relacji) 

• Od lipca do sierpnia 1942 r. na podwórzu budynku Urzędu Gminy dokonywano rozstrzeliwań. W ten sposób śmierć poniosło ok. 20 osób. Zginęli tam między innymi:

Jankiel Turner l.30 z Mszany Dolnej

10 osób z rodziny Sessler (mężczyźni, kobiety i dziewczęta)

Członkowie rodzin Langsam (kobiety) 

Felicja Herz l. 35 z Mszany Dolnej 

Dwie dziewczynki o nazwisku Hochmann w wieku 5-12 lat

Mężczyzna o nazwisku Weczer

Ciała zamordowanych przewożono na cmentarz żydowski w Mszanie Dolnej i tam zakopywano. Groby miały różną wielkość, wykopywane były na bieżąco, mieszczą od 2 do 10 ciał. (IPN Gk 163/9)

• 19 sierpnia 1942 r. doszło do największej egzekucji na mieszkańcach Mszany Dolnej i przebywających w niej przesiedleńcach. Tego dnia zamordowano ok. 900 osób w tym starców, kobiety i dzieci. Celem akcji było  wyniszczenie Żydów w Mszanie Dolnej. W dwóch grobach o wymiarach ok. 22mx10 ( w jednym grobie ok. 500 ofiar, w drugim ok. 400)  zakopano ciała zamordowanych na polach dworskich w miejscu zwanym pod dębami. W karcie egzekucji sporządzonej w 1971 r. można przeczytać następujący opis tego dnia: “Gestapo z Nowego Sącza, które zjechało do Mszany Dolnej, gdzie na rynku zgromadziła się ludność żydowska na rozkaz burmistrza Gelb, kazało zgromadzonym leżeć twarzą do ziemi i partiami prowadzono ich na miejsce straceń znajdujące się w pobliżu. Tam ich mordowano strzałami. Mordowano również dzieci, a także kobiety i starców. W ten sposób wymordowano 900 ludzi” (IPN BU 2448/453 s. 13) 

W egzekucji zginęli rodzice Abrahama Borgera Róża i Lipman Borgerowie oraz jego jedyny brat Bernard. “Ogólna likwidacyjna akcja nastąpiła w 42 roku. 19 sierpnia zgromadzono wszystkich Żydów na pewnym placu. Z tej całej ludności wybrano sto kilka osób do pracy, prócz tego 10 osób do sprzątania rzeczy po zamordowanych, jak się później okazało. Między tymi dziesięcioma byłem również ja. Reszta została rozstrzelana i pogrzebana w Mszanie Dolnej. Rozstrzelanych zostało 881 osób. Po wojnie zbudowaliśmy pomnik na tym grobie dla upamiętnienia tych ludzi.[…] Nas pozostało 10 Żydów z całej ludności. Sprzątaliśmy rzeczy po zamordowanych. Los tak chciał, że rzeczy po moich rodzicach i po moim bracie, którzy tam również zginęli- musiałem mieć w mojej ręce.”(301/1692 Żydowski Instytut Historyczny, Archiwum Relacji) 

Wstrząsający opis wymordowania żydowskiej ludności w Mszanie Dolnej znajduje się w dokumencie o sygnaturze IPN Gk 195/VII/8 autorstwa Józefa Bieńka, regionalisty i historyka dziejów Sądecczyzny. (Załączony w źródłach – do pobrania na dole strony.)

Upamiętnienie

W dniu 21.08.2022 – 22.08.2022  w Mszanie Dolnej odbyły się obchody 80. rocznicy likwidacji żydowskiej społeczności. Częścią obchodów była uroczystość upamiętniająca ofiary zakopane w masowych mogiłach na lokalnym cmentarzu żydowskim. Uroczystości odbyły się też przy odnowionym pomniku Ofiar zbiorowej egzekucji na Pańskim. Podczas uroczystości odsłonięto macewę/pomnik wraz z nazwiskami ofiar, które udało się ustalić. W obchodach  wzięli udział  krewni mszańskiej żydowskiej społeczności zamordowanej w trakcie Zagłady. Obchody był zwieńczeniem wieloletniej pracy Fundacji Sztetl Mszana Dolna na rzecz upamiętnienia żydowskiej społeczności  Mszany Dolnej.

Upamiętnione zostało miejsce, które wcześniej, w 2020 roku oznaczone zostało drewnianą macewą ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.”. Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj:

https://zapomniane.org/wp-content/uploads/2018/10/MACEWY_punkty-odniesienia_folder.pdf

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami. ” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz  The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 28.03.2019r. przeprowadzono wizję lokalną na cmentarzu żydowskim (N 49°39.893′ E 020°03.871′) w celu ustalenia lokalizacji zbiorowego grobu/grobów.

W wyniku prowadzonej kwerendy archiwalnych zdjęć lotniczych pozyskano fotografię (TUGX913 kadr 395/1942 lub 1944r.) dla tego obszaru. Na fotografii lotniczej widoczny jest teren cmentarza żydowskiego oraz polna droga przebiegająca wzdłuż północnej granicy. Widoczne wyraźne naruszenie gruntu od strony zachodniej oraz słabsze od strony północnej. Kwerenda archiwalnych zdjęć lotniczych dla tego obszaru jest nadal prowadzona w celu pozyskania fotografii o lepszej jakości.

Obraz rzeźby terenu (LiDAR) ukazuje naruszenia gruntu w zachodniej i północnej części cmentarza.

W maju 2022 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru MALA X3M (500 Mhz).
Wykonano 14 profili georadarowych w dwóch osiach (długość/szerokość). Profile o nazwach MSD0001 – MSD0007 i MSD0009 – MSD0015. Głębokość penetracji ok. 3.00 m /60 ns (p.p.t.).
Wyniki zebranych danych georadarowych potwierdzają liczne naruszenia gruntu wahające się od 1.00 m – 1.50 m (p.p.t.) głębokości (kolor fioletowy na profilach georadarowych). Obszar poddany badaniom to prostokąt o przybliżonym formacie 8 mb na 9 mb. Teren ten jest w całości zbiorem wielu anomalii, których pochodzenie z wysokim prawdopodobieństwem może być związane z istnieniem masowych grobów w tym obszarze. Ponadto należy pamiętać, że sam charakter lokalizacji (wąwóz) oraz korzenie rosnących drzew też mają wpływ na wyniki badań z użyciem georadaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Mszanie Dolnej. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

GK 196/477, Proces Józefa Buhlera; Rozstrzelanie 900 Żydów w dniu 19 VIII 1942 r. w Mszanie Dolnej – akta Sądu Grodzkiego w Mszanie Dolnej, 1947-1948 [CD-ROM].

IPN Kr 1/11585, Spis Żydów z Mszany Dolnej sporządzony przez Judenrat w Mszanie Dolnej 15.09.1942 [CD-ROM].

IPN Kr 1/8878 (IPNKr-12-1-1-42), IPN Kr 1/8879 (IPNKr–12-1-1-43), IPN Kr 1/8880 (IPNKr-12-1-1-44), IPN Kr 1/8881 (IPNKr-12-1-1-45) (OKBZpNP w Krakowie, Pomniki – mogiły pomordowanych Żydów w Mszanie Dolnej, fotografie).

IPN Kr 502/4156, akta sprawy przeciwko Szczepanowi Czasowi.

GK 163/9, Ankieta. Egzekucje. Groby. województwo krakowskie; tom II; Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych – woj. Krakowskie, 1939-1945 r.

IPN BU 2448/455, Ankiety GK. Powiat Limanowa, woj. krakowskie.

IPN BU 2448/453, dot. grobów żydowskich w Mszanie Dolnej, ankiety “Egzekucje”.

IPN 195/VII/8, dot. żydowskich grobów wojennych w Mszanie Dolnej, pow. Limanowa (np. Alert zhp).

Relacja Abrahama Borgera 301/1692 AŻIH