Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W Mikołajkach w zabudowaniach polskiego gospodarza Antoniego Kenigsmana, ukrywało się troje Żydów, dwóch mężczyzn i jedna kobieta. W maju 1942 r. kryjówka została odkryta przez żandarmów z Miastkowa. Ówczesny sołtys wsi o nazwisku Plona, na polecenie Niemców zebrał kilku mężczyzn do przeszukiwania zabudowania Kenigsmana. Na miejscu został zabity jeden z ukrywających się, a  gospodarz ciężko pobity. Pozostałych Żydów zaprowadzono do lasku za wsią i zamordowano nad wykopanym wcześniej dołem, do którego wrzucono ciało zamordowanego trzeciego Żyda.

O zdarzeniu tym opowiedział nam pan Ryszard D., mieszkaniec Mikołajek (ur. 1936) w sierpniu 2017 r.: “Rewizję robią w stodole, mięso znaleźli, a tego Kenigsmana tam okładali. Mocno go bili, krew płynęła. Przewalają to siano w chlewie, już chyba blisko tych Żydów byli, taki jakiś młody Żydziak, nie wiem ile on tam miał lat, ryms z tego chlewu. Jak on skoczył, to musiał się przewrócić i dostał serię w plecy. Tu sąsiadka, rocznik 1929, widziała jak ich rozstrzeliwali.” (Mikołajki, 18 sierpnia 2017 r.)

W tej samej sprawie w latach 70. zeznawali świadkowie w ramach śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych przez żandarmów niemieckich z posterunku w Miastkowie:

Zeznanie Józefa T. (S 164/69) z 6.06.1973 r.:

“O ile sobie przypominam, w maju 1942 roku do naszej wsi przyjechali żandarmi z Miastkowa i funkcjonariusze gestapo z Łomży. Najpierw zabrali Stanisława Gudelskiego, który mieszkał na kolonii oraz po przybyciu do wsi [Mikołajki] Antoniego Kenigsmana. U tego ostatniego przeprowadzili rewizję w zabudowaniach i znaleźli dwóch Żydów i Żydówkę, którzy ukrywali się przed Niemcami. […] Jeden z Żydów został od razu zastrzelony na miejscu. Słyszałem strzały, a następnie, gdy zbliżyłem się tam, zobaczyłem zwłoki zamordowanego leżące na podwórku zabudowań Kenigsmana. Był to mężczyzna w wieku około 60 lat nazwiskiem Całka, kupiec. Pochodził z Łomży. […] Zwłoki zamordowanego na polecenie żandarmów i w ich obecności zakopano za wsią w odległości około 100 metrów od zabudowań na polu serwitutowym. Nadmieniam, że drugiego Żyda i Żydówkę żandarmi zastrzelili na miejscu, gdzie pochowali zwłoki pierwszego i razem zakopali.”

Zeznanie Antoniego Ch. (S164/69), z dnia 12.06.1973 r.

“Pewnego dnia rankiem do naszej wsi [Mikołajki] przyjechali żandarmi oraz funkcjonariusze gestapo. […] Zawołali mnie do mieszkania Kenigsmana na jego podwórko. Tam stałem i patrzyłem jak Niemcy przeszukują stodołę. […] Następnie przeszukali chlew i tam napotkali Żydów przechowywanych przez Kenigsmana. Nadmieniam, że w tym czasie, gdy ja wszedłem na podwórko Kenigsmana, leżał tam na klepisku stodoły właściciel tej posiadłości. Był cały pokrwawiony i nie był w stanie się poruszać. Żandarmi po ujawnieniu Żydów wyprowadzili ich na podwórko i zaczęli bić. Jeden z nich nazywał się Całko. Znałem go osobiście. Był to młynarz ze Szczepankowa. […] Jeden z żandarmów […] oddał serię strzałów z pistoletu automatycznego do Całki i zabił go. Zbliżył się następnie do leżącego i dobił strzałem w tył głowy. Następnie żandarmi polecili nam wykopać dół. Udaliśmy się do lasku stanowiącego własność Piotra Cholewickiego i tam wykopaliśmy jamę. […] Słyszałem, że żandarmi zaprowadzili nad tą jamę Żyda i Żydówkę i tam ich rozstrzelali. Tam też wrzucili zwłoki Całki.”

W trakcie wizji lokalnej dnia 18 sierpnia 2017 r. pan Ryszard wskazał miejsce w lesie, gdzie zamordowani Żydzi zostali zakopani.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w ramach projektu “Punkty odniesienia”. “Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://zapomniane.org/wp-content/uploads/2018/10/MACEWY_punkty-odniesienia_folder.pdf

Projekt znakowania grobów drewnianymi macewami Fundacja Zapomniane realizuje od 2017 r. W stałej współpracy z The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnej dnia 02.10.2017 r. przeprowadzono badania georadowe w miejscu precyzyjnie wskazanym przez świadka (GPS: N53°08.210′E021°58.498‚). Wyniki badań georadarowych są niekonkluzywne dla tej lokalizacji.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) ukazuje niewyraźne zmiany w topografii terenu.

Nie prowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Mikołajkach. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Ryszard [świadek historii], ur. 1936, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Mikołajkach, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Mikołajki, 18 sierpnia 2015 r.

DS 164/69, Akta w sprawie karnej zbrodni popełnionych przez żandarmów niemieckich z Miastkowa, pow. Łomża na terenie Miastkowa i okolicznych wsi w latach 1941-44, s. 26-28, 70, 71, 82-86, 176 (dokumentacja fotograficzna: “Zdjęcie obrazujące miejsce zamordowania 1 Żyda na podwórku Antoniego Kenigsmana przez żandarmów niemieckich w 1941 r.” “Zdjęcie obrazujące miejsce zamordowania- rozstrzelania 2-ch Żydów oraz miejsce ich zakopania w 1944 r.”

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na Ziemiach Polskich w latach 1939-1945, woj. łomżyńskie, Warszawa 1985. s 142-143.

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.