Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W maju 2022 r. odwiedziliśmy miejsce po żydowskiej leśnej kryjówce, które stało się jednocześnie miejscem śmierci i pochówku kilkudziesięciu ukrywających się tam osób. Kryjówka, albo raczej sieć ziemianek znajdowała się na szczycie wzniesienia na terenie Nadleśnictwa Strzyżów, w gminie Wiśniowa. 

“Od lata 1942 r. w lasach leżących na obrzeżach wsi Kozłówek, Oparówka, Markuszowa i Łęki Strzyżowskie ukrywała się w ziemiankach grupa Żydów pochodzących z Frysztaka, Jasła i samej Markuszowej. […] W lecie 1942 r. kiedy Niemcy rozpoczęli likwidację Żydów w powiatach krośnieńskim i strzyżowskim, części z nich udało się uciec. Wykorzystali wówczas swoje przedwojenne znajomość wśród polskich mieszkańców, aby uzyskać pomoc w ukryciu się. Pomimo związanego z tym niebezpieczeństwa niektórzy Polacy zgodzili się udzielić pomocy żydowskim znajomym. Polegała ona przede wszystkim na wyszukaniu odpowiednich miejsc w lasach, pomoc przy budowaniu kryjówek, a przede wszystkim na dostarczaniu żywności przebywającym w nich osobom. Pod koniec lata 1942 r. w kompleksie leśnym ukrywało się w pięciu ziemiankach co najmniej 40 osób:

„Ajzyk Diament z żoną i dwuletnią córką Fredzią, brat Ajzyka Kiwa Diament, Henek Musler, Maria Birman, Peśka Birman, Leib, Jankiel, Aron i Efroim Apfelbaumowie, dwie kobiety z rodziny Gazdów, Majer Blum z żoną i synem, Sara i Salomon (Shlomo) Schmidtowie, Helena (Chuma) i Henryk (Herman) Weitzowie z córką Gołdą i synem Monkiem oraz brat Henryka Mojżesz Weitz z żoną Heleną, córką Rosą i synem Tobim. […] 

Informacje o ukrywaniu się Żydów dotarły do Niemców, którzy przeprowadzili na nich kilka obław. Pierwsza z nich miała miejsce jeszcze w 1942 r. Pozostałe zorganizowano w 1943 r. – w lutym, wczesną wiosną, a ostatnią pod koniec czerwca. Nie sposób jednak ustalić, jaki miały one przebieg, ponieważ brakuje przede wszystkim świadectw żydowskich. W relacjach Polaków znajdują się dość ogólne dane na tena temat. Na temat pierwszej akcji niemieckiej przeciwko zbiegłym Żydom zeznał tylko gajowy Jan Pietryk. Jego zdaniem, wzięło w niej udział ok. 20 żandarmów z Frysztaka, Jasła i Wiśniowej, a jej inicjatorem miał być Karl Perschke. Żandarmi zastrzelili wówczas 4 kobiety, a reszta Żydów uciekła. 

Najwięcej wiadomo o drugiej z kolei akcji niemieckiej. Dramatyczny opis tych wydarzeń przekazali dwaj Polacy – Jan Pietryka i Adolf Głowacki. Pietryka, który był naocznym świadkiem zeznał po wojnie, że 28 lutego 1943 r. został zmuszony przez Niemców do zaprowadzenia ich w jedno z miejsc ukrywania się Żydów. Było ono oznaczone na szkicu, który żandarmeria przywiozła ze sobą. Kiedy tam dotarli, okazało się, że Żydzi zbiegli. Idąc po śladach uciekinierów, Niemcy odnaleźli natomiast kolejną kryjówkę: W parowie nad rzeczką zauważyliśmy bunkier, z którego przez komin wychodził dym. W bunkrze tym schronili się wszyscy Żydzi z owych bunkrów, które były puste. Jeden z żandarmów podszedł do bunkra i przez komin rzucił dwa granaty do wnętrza. Zdaniem Pietryki wybuch granatu uśmiercił cztery osoby, a pozostałe ogłuszył. Zostały one następnie wyciągnięte z ziemianki i zastrzelone. Wśród zamordowanych było sześcioro dzieci w wieku 3-6 lat i dwie młode kobiety liczące 17-18 lat. 

Relację Pietryki potwierdza zeznanie Grochowskiego: Po jakimś czasie usłyszałem z lasu strzały oraz wybuchy granatów. Obserwowałem wyjście Niemców z lasu po ok. 5 godzinach i kiedy przekonałem się, że wszyscy z lasu wyszli, udałem się do schronów z Wojciechem Janasiem i Michaliną Król, moją siostrą. Niemcy spalili schrony znajdujące się bliżej Markuszowej, a po śladach ucieczki Żydów z tych schronów udaliśmy się do schronów znajdujących się bliżej Łęk, o których istnieniu nawet nie wiedziałem. Tutaj zobaczyliśmy w korycie potoku cały stos trupów żydowskich. […] Po zakończeniu obławy na polecenie Niemców wartownicy wiejscy pochowali zastrzelonych Żydów. Jak mi opowiadał jeden z nich, Józef Domino z Markuszowej, zastrzelonych zostało 36 Żydów: mężczyzn, kobiet i dzieci. Jak się później dowiedziałem od […] leśniczego Szymona Niemca oraz gajowego Jana Pietryki, których Niemcy zabierali ze sobą do lasu […], Niemcy przez komin rzucili do kryjówek granat, który ogłuszył Żydów i poranił ich. Następnie pojedynczo wyciągali ich z kryjówki i rozstrzeliwali nad potokiem. Kilku Żydów zostało zastrzelonych w ucieczce.

Po tej obławie Żydzi wystawili w lesie warty, które miały ich ostrzegać przed zbliżaniem się Niemców. Dzięki temu podczas kolejnej niemieckiej akcji, która objęła las położony w pobliżu Kozłówka i Oparówki, większości udało się uciec. Wśród nich była czteroosobowa rodzina Diamentów, […[ którzy schronili się w domu Stanisława Puca. Tam kilka dni później z powodu odmrożeń zmarł Ajzyk Diament. Jego żona i brat wrócili do lasu, a dziewczynka Fredzia została u polskiej rodziny, u której przeżyła wojnę. Jej najbliżsi zginęli w czerwcu 1943 r. w czwartej niemieckiej obławie, która objęła okolice Kozłówka i Oparówki.” (Rączy 2010 w “Niepiękny wiek XX”, Warszawa 2010)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 17.05.2022 r. przeprowadzono wizję lokalną w celu lokalizacji zbiorowego grobu lub grobów ok. 40 ofiar

(przybliżone koordynaty GPS: N 49°50.139′ E 021°40.826′).

Obszar wskazany jako miejsce zbiorowego grobu lub grobów jest jednym z wzniesień Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) ukazuje wyraźne naruszenie gruntu od południowo – zachodniej strony wzniesienia, wybrany grunt w kształcie litery C może być pozostałością po miejscu kryjówki oraz lokalizacją zagrzebania ciał.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar zamordowanych w lesie między Markuszową, Oparówką, Kozłówkiem i Łękami Strzyżowskimi. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Rączy E. “Wydarzenia we wsi Markuszowa 1942-1943. Przyczynek do historii stosunków polsko-żydowskich w okresie okupacji”, w: “Niepiękny wiek XX”, Warszawa 2010 

IPN Gk 283/111  oraz AIPN Gk 283/112 Akta w sprawie karnej prowadzonej przeciwko: Wojciech Biela, imię ojca Ignacy, ur 13.03.1906 r. i Eugeniusz Niedziela, imię ojca Władysław, ur. 30.04.1908 r.

AIPN Rz 191/860 Akta w sprawie zbrodni żandarma niemieckiego Karla Pershke

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], Marian I., rozm. przepr. Anna Skiba, Markuszowa styczeń 2022 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.