Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Rejestr miejsc i faktów zbrodni z byłego województwa krakowskiego (Warszawa, 1975) oraz Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce ( IPN BU 2448/454) odnotowują następujące wydarzenia na terenie Limanowej:

• 12 września 1939 r. w kamieniołomach wsi Siekierczyna zamordowano 13 osób w tym 12 Żydów. Pod zarzutem przekazywania pieniędzy na zakup broni śmierć ponieśli: Abraham Binder, Naftali Blech, Benzion Blusenstein, Wolf Glashut, Henryk Goldfinger, Markus Goldzbahler, Leizer Lichtscharber, Lowi Sucher, Izaak Rosenwasser, Hirsch Sanger, Meilech Schonberg, Mendel Silberstein. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim w Limanowej.
• We wrześniu 1941 r. Hitlerowcy rozstrzelali 36 osób pochodzenia żydowskiego. Egzekucji dokonano w godzinach przedpołudniowych. Wśród zamordowanych byli mężczyźni, kobiety i dzieci. Przyczyną mordu było niezłożenie kontrybucji nałożonej na gminę żydowską w Limanowej. Nazwisk ofiar nie ustalono. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim w Limanowej. Po ekshumacji (data nieznana), zwłoki przewieziono do zbiorowej mogiły w Nowym Sączu.
• 10 lipca 1942 r. Żandarmi rozstrzelali 10 osób pochodzenia żydowskiego z getta w Limanowej. Zginęli: Feiner Eisik z dwiema córkami z miejscowości Koszary oraz Strumpf, rzeźnik. Zwłoki zakopano na cmentarzu żydowskim w Limanowej w grobie o wymiarach 2m na 4m.
• 12 lipca 1942 r. Żandarmi zamordowali 9 osób pochodzenia żydowskiego z getta w Limanowej. Kwestionariusz o egzekucjach i grobach masowych z września 1945 r. (IPN GK 163/9) precyzuje, że egzekucja była odwetem za ucieczkę dwóch sióstr o nazwisku Edner sprzed plutonu egzekucyjnego w dniu 10 lipca 1942 r. Szczątki ofiar mordu z 12 lipca 1942 r. zakopano na cmentarzu żydowskim w Limanowej w mogile o wymiarach 2 m na 4 m. Z powodu braku przedwojennych dokumentów nie udało się odtworzyć pełnej list nazwisk zamordowanych tego dnia Żydów. Miejscowa ludność zapamiętała, że śmierć ponieśli m.in.: Blechówna, Lustbardówna, Rosenbaum i Schwarzbrandówna.

Szczegółowy przebieg wydarzeń jakie miały miejsce w Limanowej między 10 a 12 lipca 1942 r. przedstawia w swoim artykule Łukasz Połomski „Zagłada limanowskich Żydów. Ku jasnemu słońcu „:

” Godną uwagi jest historia sióstr Ednerówien, które uciekły z getta, aby kupić sobie jałówkę. Dzięki niej mogły przeżyć okropny głód. Kiedy Baumack [szef niemieckiej żandarmerii w Limanowej] się o wszystkim dowiedział aresztował 16 zamieszanych w to Żydów, w tym Ednerówny. Wszyscy dostali po 25 batów. 18 maja wyprowadzono ich w stronę stacji kolejowej, kiedy nagle nadjechało auto policyjne. Padł strzał i wszyscy się porozbiegali. Niemcy część z nich zastrzelili, Ednerówny schowały się pod skarpą. Trupy pochowano na cmentarzu żydowskim, zaś krew przed stacją kolejową przysypano piaskiem.
Za Ednerówny wściekły Baumack aresztował 12 najpiękniejszych limanowskich Żydówek. Wśród nich znalazła się studentka filozofii Sara Blech, którą miał na oku żandarm i volksdeutsch z Bielska, Pisch. Traf chciał, że w Limanowej były dwie Sary Blech. On aresztował bez wiedzy swojego szefa Baumacka inną Sarę, „brzydszą”. Tymczasem limanowski „pan życia i śmierci” dał 24 godziny Ednerównom na zgłoszenie się i uratowanie pozostałych. Kiedy czas minął, policjanci odprowadzili żydowskie piękności na cmentarz. Wtedy Baumack zorientował się co do Sary Blech i kazał przyprowadzić sobie właściwą – piękniejszą. Wszystkim kazał się położyć a policjantom strzelać. Pisch miał zastrzelić swoja Sarę. Chybił, ręce mu drżały. Baumack go skarcił i strzelił tak, że roztrzaskał jej głowę.” (www.limanowa.in , data dostępu 3 listopada 2020 r.)

• Preludium do likwidacji limanowskiego getta było nałożenie na gminę żydowską kontrybucji w postaci gotówki w kwocie 75 tysięcy złotych, kilkuset metrów materiału bławatnego, 50 l wódki i 50 kg konserw rybnych. Gmina nie wywiązała się z tych żądań, w związku z czym 16 lipca 1942 r. Gestapowcy z Nowego Sącza rozstrzelali 33 osoby. Śmierć ponieśli m.in.: Benzion Majer, Beniamin Samueli, Chaim Galdzbahler, Samuel Folkmann, żyd z Czech o nazwisku Mondstein, Schutz z żoną, Mozes, Schutzer, Moryc Mendler, Pessel Schlosser z żoną. Nazwisk pozostałych ofiar nie ustalono.
• Lipiec 1942 r. w czasie akcji likwidacyjnej z getta rozstrzelano nieustaloną liczbę osób pochodzenia żydowskiego. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim w jednym grobie o wymiarach 4m na 6m.
• 18 sierpnia 1942 r. getto w Limanowej zostało zlikwidowane. W ramach akcji Likwidacyjnej w Starej Wsi, na obrzeżach Limanowej miało dojść do mordu na 187 mężczyznach i kobietach. Wśród zamordowanych tego dnia byli: restaurator Samueli z żoną, Leib Nichtborger z żoną, krawiec Rosenbuth, Birkenbaum z żoną, Aron Stern. Zwłoki pochowano na gruntach Wojciecha Mąki w Starej Wsi. Zwłoki zakopano w miejscu zbrodni.
• 29 sierpnia 1942 r. rozstrzelany został mężczyzna pochodzenia żydowskiego Lieb Berhang, ur. w 1873 r. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim.
• Wrzesień 1942 r. rozstrzelana została kobieta pochodzenia żydowskiego Anna Birkenbaum ur. w 1870 r. Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim.
• Według ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (IPN BU 2448/453) od 18 sierpnia do 5 października 1942 r. ok. 190 Żydów z Mszany Dolnej i powiatu limanowskiego było przetrzymywanych w drewnianym baraku w Sowlinach obok budynków mieszkalnych rafinerii. Wykorzystywano ich do prac drogowych, przy brukowaniu rynku. 5 października 1942 nagich więźniów rozstrzelano. Wśród zamordowanych tego dnia znaleźli się dwaj bracia Steinhof, Zollman, dwóch Steinerów, Rosenbluth, Blech, Rosenbaum, Tiefenbraunner. Nie podano informacji o miejscu zakopania zwłok.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w ramach projektu “Punkty odniesienia”. “Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia.

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://zapomniane.org/wp-content/uploads/2018/10/MACEWY_punkty-odniesienia_folder.pdf

Projekt znakowania grobów drewnianymi macewami Fundacja Zapomniane realizuje od 2017 r. w stałej współpracy z The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 20.11.2018 r. przeprowadzono wizję lokalną w miejscu wskazywanym jako lokalizacja zbiorowych grobów kilkuset ofiar (GPS:N49°40.188′ E020°23.837′). Obszar wskazany to polana położona tuż przy drodze prowadzącej do Starej Wsi.

Teren charakteryzuje się dynamiczną topografią, wyraźnie rysującą się na obrazie rzeźby terenu (LiDAR). Widoczne fałdy, które zaznaczono kolorem czerwonym mogą być śladami po depresjach związanymi z zapadniętymi zbiorowymi pochówkami. Należy także wziąć pod uwagę, że nie które naruszenia gleby mogą mieć związek z częściową ekshumacją przeprowadzoną w 11 – 12 listopada 1947 r. Obszar wokół fałd także zawiera naruszenia gruntu.

Kwerenda zdjęć lotniczych dla tego obszaru trwa.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w miejscowości Limanowa. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN BU 2448/453, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa krakowskiego-VII. Powiat Limanowa.

IPN BU 2448/454, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa krakowskiego-VII. Powiat Limanowa.

IPN BU 2448/455, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa krakowskiego-VII. Powiat Limanowa.

IPN Kr 502/701, Akta w sprawie: Karol Pisch/Pisz, funkcjonariusz Hilfspolizei oskarżony o to, że współpracował z władzami nazistowskimi, dokonał zabójstwa osób narodowości żydowskiej oraz członka polskiego podziemia, 1945-1947.

IPN GK 163/9, Ankiety. Egzekucje. Groby. Województwo krakowskie; tom II; Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych – woj. krakowskie, 1939 – 1945.

IPN GK 195/VII/8, akta dotyczące żydowskich grobów wojennych w Limanowej, Alert ZHP.

Kopie kart z Kartoteki tematycznej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, kopia kart z zespołu: Urząd Wojewódzki Krakowski, Wydziału Ogólny. Inspektorat Odszkodowań Wojennych; kopia kart z zespołu: Wspomnienia.

Wroński Tadeusz Egzekucje na terenie województwa krakowskiego w latach okupacji 1939–1945, Warszawa 1975, s. 125, 131, 132, 435, 457.

Łukasz Połomski “Zagłada limanowskich Żydów. Ku jasnemu słońcu…” https://limanowa.in/aktualnosci/zaglada-limanowskich-zydow-ku-jasnemu-sloncu/42528 data dostępu 3 listopada 2020 r.)