Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

10 września 2014 r. odbyliśmy wizję lokalną miejsca, w którym miał się znajdować grób ok. 18 Żydów ze Staszowa zamordowanych jesienią 1942 r. w trakcie likwidacji staszowskiego getta. Dzień 8 listopada 1942 r. został zapamiętany w Staszowie jako czarna niedziela. Miała miejsce wówczas likwidacja staszowskiego getta i wypędzenie jego mieszkańców. Tak zapamiętał ten dzień jeden z więźniów zamkniętej dzielnicy żydowskiej w Staszowie: “O 5:30 zaczęła się ta straszna akcja zagłady ludności żydowskiej w Staszowie. Żydowska policja na rozkaz dobrze wyszkolonego mordercy Shielda rozbiegła się, aby powiadomić wszystkich Żydów, że do 8:00 muszą stawić się na miejskim rynku. Kto się spóźni, zostanie rozstrzelany” (Zarębski, 1992, s. 31). W trakcie naszego pobytu w Staszowie w 2015 r. udało nam się dotrzeć do mieszkańców Staszowa, którzy cały czas pamiętają tamten straszny dzień.

Tak wspomina go  Stefan T., mieszkaniec Staszowa: “Szli znajomi Żydzi, co z Polakami żyli, żegnali się, przystawali niektórzy. Przykre to, że to człowiek zabija drugiego, starzec, dziecko. Patrzyłem na to i łzy miałem w oczach. Miałem znajomych [wśród Żydów], szewc, krawiec…” (Grzybów, 10 września 2014 r.)

Tego samego dnia pan Stefan złożył pisemne oświadczenie w Urzędzie Miasta i Gminy w Staszowie o następującej treści: “Oświadczam, że jesienią 1942 r. byłem świadkiem zakopywania 18 osób, Żydów z getta w Staszowie. Po drodze kolumna Żydów była eskortowana przez Ukraińców. Wspomniane 18 osób, zarówno kobiety jak i mężczyźni, zostali zakopani w jednym grobie w miejscowości Grzybów na nieużytku i wyrobisku piaskowym”.

O grobie w Grzybowie opowiedział nam również kolejny mieszkaniec Staszowa, pan Stanisław (ur. 1925): “Niemcy tylko jechały trzech na cały korowód [kolumnę eskortowanych Żydów] i nie strzelały, a Ukraińce strzelały jak któryś się wychylił. Żydówka nie mogła utrzymać [dzieci] i odchyliły się, a one [Ukraińcy] takie pijane jak byki, od razu [strzelał], nie pytały się nic. Cztery furmanki szły z za Staszowa, żeby trupy zbierać. I który tego [wychylił się], nic więcej się nie pytał, nie patrzył. Za nogi dwóch tych Ukraińców [brali] i na ten wóz. Z czterech wozów jeden nie był pełny, trzy to były pełniusieńkie zwłok! Naładowane jak śledzie i tak krew tak ciekła. Furmanki pojechały do Grzybowa. Zakopali ich na piaskowni w Grzybowie. Jedne zwłoki były głębiej, drugie ledwo przysypane. Ponad 20 osób, z dziećmi.” (Staszów, 6 lipca 2015)

W liście do Naczelnego Rabina Polski z 1 czerwca 2014 r. mieszkaniec Staszowa także zwraca uwagę na istnienie w Grzybowie nieoznakowanych pochówków ofiar Holocaustu: “[…] W latach powojennych tereny, gdzie miały te zdarzenia miejsce [zakopywanie zwłok Żydów zamordowanych w trakcie przemarszu kolumny z getta tomaszowskiego w kierunku Szczucina], znalazły się w obrębie Zakładów Chemicznych Siarki Siarkopol z siedzibą w miejscowości leżącej na terenie gminy Staszów. Kopalnia siarki Grzybów otrzymała część majątku firmy-matki, w tym także położoną w Grzybowie nieruchomość oznaczoną numerem ewidencyjnym 1332 oraz 71, na której usytuowany jest Zespół Dworski wybudowany na zlecenie Macieja Radziwiłła pod koniec XIX wieku. Mieszkańcy getta staszowskiego narodowości żydowskiej, którzy w miesiącu listopadzie 1942 roku pędzeni droga Staszów-Szczucin, masowo w trakcie tego przemarszu byli mordowani i rozstrzeliwani. Zwłoki pomordowanych transportowane były furmankami i chowane w zbiorowej mogile, w niedalekiej odległości od wspomnianego dworku.”

Teren, na którym zdaniem świadków miał się znajdować grób należy obecnie do Nadleśnictwa Staszów. Niestety w wyniku wieloletniej powojennej eksploatacji tego terenu (najpierw czerpanie piachu, później wydobycie siarki) krajobraz uległ znacznym przekształceniom, a wzniesienie, na którym miał się znajdować grób zostało zniwelowane.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone  symboliczną drewnianą macewą w ramach akcji  „30 macew w 30 dni”- projektu znakowania miejsc Zagłady na terenie południowej i wschodniej Polski we wrześniu 2017.  Partnerem projektu była amerykańska fundacja  Matzevah.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnych przeprowadzonych w latach 2014 – 2015. nie udało się ustalić precyzyjnie miejsca zbiorowego grobu (GPS: N50°32.467′ E021°04.967′). Wizje odbywały się w obecności świadka, który wskazał przybliżony zakres (kwadrat w formacie ok. 50 m na ok. 50 m) lokalizacji zbiorowego grobu. Teren ten jest porośnięty gęsto zasadzonymi drzewami, które utrudniają precyzyjne zlokalizowanie grobu przy pomocy georadaru. Ponadto otoczenie tej lokalizacji uległo wielu zmianom, które uniemożliwiają odnalezienie miejsca zbiorowego grobu.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) nie jest pomocny przy tak nie precyzyjnym wskazaniu.

Nie prowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Grzybowie. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Stefan [świadek historii], data ur. [brak], miejsce zamieszkania: Staszów, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Grzybowie, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Grzybów, 10 września 2014 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Stanisław [świadek historii], data ur. 1925, miejsce zamieszkania: Staszów, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Grzybowie, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Staszów, 6 lipca 2015 r.

Oświadczenie pana Stefana złożone w Urzędzie Miasta i Gminy w Staszowie 10 września 2014 r.

Zarębski M. A., Życie i zagłada Żydów staszowskich, Staszów, 1992.