Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Z dokumentów historycznych oraz relacji mieszkańców wynika, że na cmentarzu żydowskim w Grodzisku Dolnym spoczywa w bezimiennych grobach od 90 do 100 osób, mężczyzn, kobiet i dzieci, zabijanych rodzinami lub pojedynczo. Apogeum zabijania przypadło na okres od drugiej połowy 1942 roku do roku 1943.  Jan Ch. (ur. 1901), mieszkaniec Grodziska Dolnego, zeznał we wrześniu 1975 r., że “od żniw 1942 do końca tegoż roku, tj. przez około 5 miesięcy”, około 20 razy kopał na cmentarzu żydowskim w Grodzisku Dolnym groby, do których chowano zastrzelonych Żydów. Zeznał, że czasem był świadkiem rozstrzeliwania Żydów na cmentarzu. W czasie pięciu miesięcy pogrzebał wraz z innym grabarzem Józefem D. w różnych częściach cmentarza około 90 Żydów: mężczyzn, kobiet i dzieci (notatka służbowa z dnia 4 lutego 2015 r., IPN OBUiAD w Warszawie). Udało się dotrzeć do informacji na temat niektórych z nich:

• 7 lipca 1942 r. gestapo i granatowa policja zamordowała Nachmana Grunera i jego syna Jankiela, żonę Grunera – Rojzę i 18-letnią córkę Minię: “Załadowano [kobiety – Rojzę i Minię] na furmankę wraz z pościelą i tobołkami, przewieziono pod zarząd gminy, a wieczorem, wśród ulewnego deszczu, zastrzelono na cmentarzu wraz z kilkoma innymi przyłapanymi Żydami.” Można przyjąć, że zwłoki pomordowanych zakopano na cmentarzu. Brak informacji o losach zwłok Nachmana i jego syna. (IPN Rz 043/506)
• 19 lipca 1942 r. granatowy policjant zamordował siedmioosobową rodzinę Abrama Grunera, brata Nachmana tj. jego żonę i sześcioro dzieci. Trupy dzieci furmanką zawieziono na cmentarz (zapewne celem pochowania), matkę odprowadzono na cmentarz i tam zastrzelono. Sam Abram uciekł do Sieniawy i tam zginął. (IPN Rz 043/506)
• 26 sierpnia 1942 r. zamordowano dwóch żydowskich mężczyzn: Tannebauma oraz męża kobiety o imieniu Sprynza. Na cmentarz przewieziono ich furmanką i tam zastrzelono. (IPN Rz 043/506)
• 29 sierpnia 1942 r. na cmentarzu zamordowano starszą kobietę z dwojgiem wnuków. (IPN Rz 043/506)
• świadek Barbara zeznała w marcu 1976 r., że wiosną 1943 r. widziała prowadzonych na cmentarz: młodą kobietę nazywaną Chajcia, jej babkę Gitlę, zięcia Gitli i jego małe dzieci: Cylę i Brumka. Później słyszała strzały (notatka służbowa z dnia 4 lutego 2015 r. IPN OBUiAD w Warszawie).
• 11 kwietnia 1943 r. w Grodzisku Górnym lub Wólce Grodziskiej złapano rodzinę Weingartenów, z nimi złapano młodego mężczyznę z braciszkiem, razem siedem osób. Zostali zamordowani na cmentarzu żydowskim w Grodzisku Dolnym. Na drugi dzień przywieziono pozostałych członków rodziny Weingartenów i również na cmentarzu zamordowano. (IPN Rz 043/506)
• również w 1943 r. na cmentarzu zostały zakopane zwłoki zamordowanych pochodzących z Grodziska Górnego, Neli Nuchen i jej siedmioletniej córki. (IPN Rz 353/236, s. 5-6)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniach 28.08.2013 i 28.07.2014 odbyły się wizje lokalne na cmentarzu żydowskim, podczas których nie udało się ustalić precyzyjnych lokalizacji zbiorowych grobów. Zaznaczono dziewięć potencjalnych lokalizacji miejsc pochówku (GPS: 1. N50°10.498′E022°26.695′, 2. N50°10.502′E022°26.696′, 3. N50°10.506′ E022°26.697′, 4. N50°10.501′ E022°26.709′, 5. N50°10.504′E 022°26.717′, 6. N50°10.503′E022°26.724′, 7. N50°10.497′ E022°26.728′, 8. N50°10.507′ E022°26.716′, 9. N50°10.498′ E022°26.715′).

Nie prowadzono badań geofizycznych.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) w przypadku braku dokładnego wskazania nie jest pomocny.

Przeprowadzono kwerendę fotografii lotniczych dla tego obszaru, w wyniku której pozyskano fotografie z dnia 25.07.1944 r. Interpretacja zdjęcia potwierdziła obecność licznych naruszeń gleby na terenie całej działki cmentarnej. Część widocznych naruszeń na fotografii to prawdopodobnie zbiorowe groby w różnych formatach. Brak precyzyjnego wskazania utrudnia pogłębioną analizę fotografii lotniczej.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Grodzisku Dolnym. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN Rz 2448/868, Ankiety byłej Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

IPN Rz 2448/867 Ankiety byłej Głównej komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.

IPN Rz 191/196, k. 3, 11, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, Rejestr miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich z powiatu Leżajsk.

IPN Rz 191/647, k. 5, 5v, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, Kwerenda w zespole Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Rzeszowie znajdującym się w Archiwum Państwowym w Rzeszowie dot. zbrodni niemieckich na terenie pow. Leżajsk.

IPN Rz 191/351, k. 4, 4v, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – represje na ludności żydowskiej przed utworzeniem getta, powiat Leżajsk.

IPN Rz 191/345, k. 21, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, Ankiety Głównej komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – egzekucje, pow. Łańcut.

IPN Rz 353/236, s. 5-6, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, Akta w sprawie Stanisława Kulpy, s. Jana, ur. 22.03.1912 r., oskarżonego o to, że w 1943 r. w Grodzisku Górnym (pow. Łańcut) wskazał niemieckiej policji miejsce ukrywania się osób pochodzenia żydowskiego, które potem zostały rozstrzelane. Zeznanie Wincentego z dn. 24.03.1950 r.

IPN Rz 043/506, Sprawa operacyjnego rozpracowania kryptonim “Wandale”, dot. Marian Tomasz Kowalski, imię ojca: Józef, ur. 21.12.1907 r., Józef Iglicki, Edmund Jeske podejrzani o wymordowanie Żydów w Grodzisku Dolnym.

Notatka służbowa z dnia 4 lutego 2015 r. z przeglądu akt umorzonego śledztwa sygn. S 16/06/Zn ws. zabójstwa kilkunastu osób narodowości żydowskiej w 1942 r. w Tryńczy i Grodzisku Dolnym przez funkcjonariuszy państwa niemieckiego, IPN OBUiAD w Warszawie.

IPN GK 163/35, Ankieta. Egzekucje. Groby. Województwo rzeszowskie. Tom III, Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych – woj. rzeszowskie.