Film

Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Cmentarz żydowski w Dubiecku, założony w drugiej połowie XIX wieku, stał się w czasie Holocaustu miejscem kaźni Żydów z Dubiecka oraz okolicznych miejscowości. Szacuje się, że w 1942 r. na cmentarzu w masowych egzekucjach zginęło około 160 mężczyzn, kobiet i dzieci. Do największego mordu na terenie nekropolii doszło 24 czerwca 1942 roku, kiedy zginęło 80 osób. Poza tym na terenie cmentarz doszło do nastepujacych mordów:

• 24 Czerwca 1942 r., długość dołu 16 x 2 m, w którym pochowano 30 ofiar mordu;
• 6 Lipca 1942 r., dół o wymiarach 2 x 0,7 m, w którym pochowano 3 ofiary mordu;
• 6 Sierpnia 1942 r., dół o wymiarach 4 x 2 m zawierający zwłoki 13 ofiar mordu;
• 5 Września 1942 r., dół o wymiarach 2 x 0,7 m zawierający 2 ofiary mordu;
• 26 Sierpnia 1942 r., dół o wymiarach 2 x 0,7 m zawierający 2 ofiary mordu;
• 19 Czerwca 1942 r., dół o wymiarach 2 x 0,7 m zawierający zwłoki 4 ofiar mordu (IPN GK 163/36).

Tak opisuje jedną z egzekucji na cmentarzu mieszkaniec Dubiecka, świadek Józef K.: „Wykopane były doły, jakieś, ja wiem, ze cztery metry szerokości, a może mniej, i długi chyba z osiem, dziewięć metrów (…) i kładzione były deski od brzegu aż na brzeg drugi, no i postawili karabiny maszynowe. I ci Żydzi szli od samochodu, otworzyli burtę z tyłu i schodzili, kobiety z dziećmi na rękach. No i szli na te deski, jak już doszły do połowy, dał rozkaz, karabiny maszynowe ruszyły. Nie tak strasznie, żeby tam zmasakrować, dostał albo nie dostał, padali, a dzieci to w ogóle brali do ręki i wyrzucali na kupę. I oni tak: jeden samochód, drugi samochód i pojechali dalej, a tam to jeden już nie żył, trzeci jeszcze się ruszał, jęk zaczął się, bo te dzieci krzyczały też tam. Jak już tego wszystkiego była kupa wielka, no to się to wszystko ruszało. To już było po spaleniu bożnicy, parę dni. Pierwsze to bożnicę upychali [ludźmi], otworzyli bożnicę i nogami pchali, bo było ciasno i zaryglować i oblali benzyną.” (Dubiecko, 8 lipca 2014 r.)

Poruszającą relację złożyła również Józefa P., rocznik 1932: „Nas było osiem, którzy patrzyli na to. Tutaj, gdzie jest teraz szkoła, to był sąd i więźniowie. Pozamykali [Żydów] do więzienia, naraz słychać, że będą jutro zabijać tych Żydów na okopisku. Jak to dzieci… Była duża stodoła, co zrobimy? Pójdziemy do tej stodoły. W tej stodole są deski i dziureczki są. Myśmy weszli na takie drągi, co się siano rzucało. Wszystkośmy widziały. Wszystko! Ja dzisiaj bym nie poszła zobaczyć, bo mnie by chyba serce pękło. Ja jak widzę coś w telewizorze, to zamykam. Po co zabijać?! Po co?! Weszliśmy tam, no i siedzimy w kuczki na tych drągach. Jedzie auto! O, już Niemcy są! Obstawione. Raus, raus! Otworzyli żeby wyskakiwać. Kto biedny, głodny jeno padł. […]. Polacy kopali doły […]. Wykopali dwa doły. Po niemiecku szwargotać i później do tych znowu Żydów. I [Żydzi] stawali tak rzędem i oni [Niemcy] prys! prys! Tak zabijali. A dziewczynka taka malutka, tak jakbym ją dzisiaj widziała. Kopnął do dołka. Kopnął żywą do dołka! I co się dzieje? No już. Wystrzelali z dwóch aut. Ile tam było tego, to nie powiem.[…] Wreszcie nasypali na wierzch wapna. Później gliną tam przywalili. Ziemia się ruszała trzy dni. Deszcz wpadł, wapno się gasiło. To było straszne!” (Dubiecko, 21 października 2015 r.).

Pani Józefa pamięta również zabójstwo żydowskiej kobiety, która wraz z dzieckiem wróciła po wojnie do Dubiecka. Udała się do swojego domu, żeby zabrać swoje rzeczy. Kobieta i dziecko zginęli z rąk lokalnej partyzantki: „Proszę panią, taka partyzantka była. Tutaj koło Matki Boskiej, zaraz po lewej stronie jest dom. Przyszła Żydówka z dzieckiem zabrać walizki sobie, po wojnie, jak ta partyzantka była. Przyszła zabrać, toż to człowiek. Banda wzięła, wyprowadzili koło cmentarza, tam jest taki lasek, wyprowadzili w ten lasek, z tym dzieckiem sześcioletnim, i zastrzelili tam, i te walizki zabrali [szepcze]. Idzie kobieta i tak mówi do mojej mamy:

– Pani Legęzowa! Barbarzyństwo, barbarzyństwo!

– Co się stało, pani Telegowa? – pyta moja mama.

– Leży Żydówka z dzieckiem małym.

Dali znać na milicję, milicja kogoś wzięła i tam zakopali. Ale czy faktycznie tam jest [zakopana], to pani nie powiem.” (Dubiecko, 21 października 2015 r.)

O lokalizacji jednego z grobów na cmentarzu pani Józefa mówi: „To jest na końcu ich cmentarza. Ten [dół] był olbrzymi, kwadratowy.” (Dubiecko, 21 października 2015 r)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnej w dniu 02.09.2015 r. na terenie cmentarza żydowskiego przeprowadzono badania georadarowe w pięciu lokalizacjach (GPS: 1. N49°49.615‚E022°23.663‚, 2. N 49°49.623‚E022°23.665′, 3. N49° 49.636′ E 022°23.687′, 4. N 49° 49.654’E, 5.N 49° 49.644’E 022°23.699′ 022°23.647′) wyselekcjonowanych na podstawie interpretacji zdjęcia lotniczego. Cztery z nich mieszczą się wewnątrz współczesnego ogrodzenia, lokalizacja piąta (GPS: 5.N49° 49.644’E 022°23.699′ 022°23.647′) znajduje się poza terenem cmentarza. Wyniki badań georadarowych potwierdziły w przypadku pierwszej oraz drugiej lokalizacji obecność anomalii (GPS: 1.N49°49.615‚E 022°23.663‚, 2. N49°49.623‚E022°23.665′). Przypuszczalnie pierwsza lokalizacja może zawierać, aż trzy zbiorowe groby o zbliżonych formatach: szerokość ok. 2 m, długość ok. 4 m i głębokości ok. 1 m (p.p.t.). Druga lokalizacja zawiera anomalię w przypuszczalnym formacie: szerokość ok. 2 m, długość ok. 4–5 m i głębokość ok. 0,70–0,80 m (p.p.t.). Wyniki z pozostałych lokalizacji są zbyt niskiej jakości, aby przeprowadzić miarodajną interpretację geofizyczną.

Lokalizacje wybrano sugerując się pomiarem rzeźby terenu (LIDAR) oraz pozyskaną fotografią lotniczą (brak daty).

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. lokalizacji grobu w Dubiecku i tożsamości ofiar. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Józef [świadek naoczny], data ur. [brak], temat i słowa klucze: żydowskie groby Dubiecku. Rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Dubiecko 8 lipca 2014 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Józefa [świadek naoczny], ur. 1932, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Dubiecku. Rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Dubiecko 21 października 2014 r.

IPN GK 163/36, Ankieta. Egzekucje. Groby. Województwo rzeszowskie. Tom IV. Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych – woj. rzeszowskie.

IPN BU 2448/884, GKBZH w Polsce. Archiwum. Woj. rzeszowskie. Pow. Przemyśl.

IPN BU 2448/83, GKBZH w Polsce. Archiwum. woj. rzeszowskie. pow. Przemyśl.

IPN BU 2448/885, GKBZH w Polsce. Archiwum. M. Przemyśl.

IPN Rz 82/94, Akta sprawy o uznanie za zmarłego – wnioskodawca Harfenist Efroim.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Woj. przemyskie, Warszawa 1983, s. 21-25.

Karty z Kartoteki Tematycznej Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wyciąg z akt „Uznanie za zmarłego” Sądu Pow. Przemyśl – rok 1946; Bataliony Chłopskie. Relacje i Wspomnienia. III/57/31, s. 350.

IPN GK 629/632.

IPN Rz 191/202, k. 36-49, Rejestr miejsc i zbrodni hitlerowskich z pow. Przemyśl.

IPN RZ 191/421, Ankiety GKBZH w Polsce, egzekucje w pow. Przemyśl.

IPN Rz 191/431, Ankiety GKBZH w Polsce, represje na ludności żydowskiej przed utworzeniem getta, pow. Przemyśl.

Wierzbieniec Wacław, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym, Rzeszów 2003, s. 79.

Potocki Andrzej, Podkarpackie Judaica, Brzozów 1993, s. 5-10; 19; 26-27; 43.

Potocki Andrzej, Śladami chasydzkich cadyków w Podkarpackiem, Rzeszów 2008 s. 42-43.
Potocki Andrzej, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004, s. 42-45; 78-79; 114-115.

Michałowicz-Kubal M., Szostak J., Kubal G., Miejscowości Gminy Dubiecko na przestrzeni wieków, Krosno 2004, s. 100-107.

Wierzbieniec Wacław, Gmina żydowska w Dubiecku w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] „Dubiecko na przestrzeni wieków”, 4 konferencja historyczna, 21-22 września 2010 r., Dubiecko, red. projektu Armata Danuta, Dubiecko: Urząd Gminy, 2010.