Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

„Od wiosny 1943 r. do zimy 1943/44 w pałacu w Chrobrzu stacjonował oddział niemieckiej policji w sile mniej więcej plutonu. […] Ogółem w czasie około 9 miesięcy swej działalności hitlerowcy ze Stutzpunktu zabili nie mniej niż 108 osób, w tym 58 Żydów.” (IPN Ki 53/5097)

Jakaś część Żydów z okolicznych miejscowości szukała schronienia w chrobeskich lasach. Od lipca do grudnia 1943 r. przynajmniej trzy kryjówki leśne (jedna z nich miała się znajdować w pobliżu Zagorzyc i Smykowa, druga w lesie chroberskim przy gajówce) zostały wykryte, a ukrywający się w nich Żydzi wymordowani (IPN Ki 53/5097 s. 1).

Miejscem o szczególnie tragicznej historii stał się teren wokół dzisiejszych ruin chroberskiej gorzelni: „W marcu 1944 r. żandarmi z Chrobrza ujęli 14 Żydów: 5 mężczyzn, 4 kobiety i 4 dzieci, z których najmłodsze liczyło około 1,5 roku. Spośród ujętych, 5 osób zamieszkiwało uprzednio w Chrobrzu. Wszystkich 13. żandarmi zastrzelili za budynkiem dworskiej gorzelni i kazali ich pogrzebać paru wezwanym w tym celu chłopom.” (IPN Ki 53/5097 s. 7)

W sprawie jednego z mordów za gorzelnią, skontaktowała się z nami mieszkanka Pińczowa, przesyłając jesienią 2013 r. spisane świadectwo swojego dziadka Władysława (ur. 1932): „Roku, miesiąca, nie pamiętam, może przed sierpniem 1943 roku, gdzieś w tym czasie, został zabity mój wuj, brat matki, a po jego śmierci, może miesiąc, może dwa, przeprowadziliśmy się na Leszcze, gdzie mieszkam do dnia dzisiejszego. Chłopak byłem i wszędzie mnie było pełno, podsłuchiwałem, podglądałem, a Niemcy nic nam nie robili, tylko odganiali. Może miałem 10 lat, gdy widziałem jak strzelali do Żydów, mieszkałem obok na Olszycu. Ludzie mówili, że ich wyłapali w pobliskich lasach chroberskich. Niemcy przyprowadzili ich do Chrobrza, a ojciec mój i kilku postawili do pilnowania „kozy” przy gminie, gdzie ich wsadzili. Słyszałem, jak zamknięci ludzie płaczą i lamentują, podobno przez całą noc. Chłopcy kopali dół przy gorzelni, miał gdzieś rozmiar tego pokoju (około 4×4 m i głębokość 3 m). Patrzyłem, stojąc kawałek dalej, bo nie wolno było podejść, a Żydzi (mężczyźni, kobiety, dzieci) szli od „kozy” przez Olszyk w stronę gorzelni, nie wiem ilu ich było, może ze 40., może mniej, ale jak szli jeden za drugim, zajmowali może z 50 m. Podchodzili pojedynczo do krawędzi dołu, stawali twarzą do dołu, a plecami do rzeki, kazali się zajrzeć do środka i Niemcy strzelali im w plecy. Strzelających było przynajmniej trzech, w ciemnozielonych mundurach. Jak skończyli, mężczyźni zasypali ciała, a ja jeszcze jakiś czas widziałem, jak ziemia unosi się i opada, gdy ludzie pod spodem konali, aż przestała. Nic nie wiem, żeby ktoś to oznakował, pewnie nie ma nikogo z mojego wieku, kto by to pamiętał.” (zasób Fundacji Zapomniane, spisane świadectwo Władysława Sz., otrzymane 29 października 2013 r.)

Mordy przy gorzelni pamięta również inny mieszkaniec Chrobrza, tym razem chodzi o mord na ok. 10 osobach, kobietach i mężczyznach: „Zastrzelili ich tutaj, 10 osób, mężczyźni i kobiety z Chrobrza, oni tu mieszkali. Razem w jednym dole. Była góra, i przy tej górze.” (Chroberz, 10 marca 2015 r.)

Informacja o egzekucji na 10 Żydach pojawia się również w Sprawozdaniu z przebiegu i wyników śledztwa w sprawie zbrodniczej działalności oddziału hitlerowskiej policji w Chrobrzu: „W roku 1943, przypuszczalnie w grudniu, żandarmi z Chrobrza i Buska w czasie obławy ujęli w okolicach Chrobrza 10 ukrywających się Żydów – mężczyzn, kobiety i dzieci, doprowadzili do Chrobrza, kazali ofiarom wykopać dół i zastrzelili je nad tym dołem. Jedna z zamordowanych kobiet nazywa się Balicka i pochodziła z Sosnowca. Dała ona jednemu z hitlerowców kosztowności w zamian za życie. Hitlerowiec łapówki wziął a Balicką zastrzelił. Najmłodsze z zamordowanych dzieci miało ok. 8 miesięcy i trzymane było w ręku przez matkę.” (IPN Ki 53/5097 s. 7)

Cytowany na początku świadek, Władysław Sz., opisuje również inne historie dotyczące Żydów: „Pamiętam jeszcze jedno wydarzenie, co prawda nie widziałem osobiście. Chłopaki przekazywały sobie wiadomość, że kogoś mają na polu Wielkopolskich, pobiegliśmy tam i wśród kopców z ziemniakami na ziemi leżała młoda kobieta – Żydówka, a w ramionach trzymała dziecko – może 8-9 letniego chłopca o kręconych włosach. Obydwoje nie żyli.” (zasób Fundacji Zapomniane, spisane świadectwo Władysława Sz., otrzymane 29 października 2013 r.)

Prawdopodobnie chodzi o Rajzlę Goździńską i jej synka, zabitych w Chrobrzu w 1943 roku (IPN Ki 53/5097, s. 7). Rajzla zbiegła z getta kieleckiego i wraz z synem ukrywała się we wsi koło Chrobrza. Siostra Rajzli, Jadwiga z domu Praw, przeżyła wojnę, wyszła za mąż za mieszkańca Chrobrza, zmarła w latach 2000 i spoczywa na cmentarzu parafialnym w Chrobrzu. Z jej relacji złożonej 6 kwietnia 1970 r. przed Okręgową Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Kielcach wynika, że Rajzla została zamordowana w lutym 1942 r. Wraz z nią zginął jej sześcioletni syn oraz pochodzący z Pińczowa mężczyzna nazywany Naftalukiem. (syng. akt Ds 34/69)

Upamiętnienie

Miejsce grobu przy chroberskiej gorzelni zostało oznaczone symboliczną drewnianą macewą w ramach akcji „30 macew w 30 dni”- projektu znakowania miejsc Zagłady na terenie południowej i wschodniej Polski we wrześniu 2017. Partnerem projektu była amerykańska fundacja Matzevah.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnej w dniu 10.09.2014 r. świadek wskazał przybliżoną lokalizację miejsca zbiorowego grobu zawierającego szczątki od czternastu do czterdziestu ofiar. Podczas tej wizji nie udało się ustalić dokładnej lokalizacji zbiorowego grobu. Kolejna wizja lokalna odbyła się dnia 10.03.2015 r., udało się podczas niej ustalić precyzyjną lokalizację zbiorowego grobu (GPS: N50°25.621’E020°33.286‚) dzięki informacjom zdobytym od okolicznych mieszkańców.

W marcu 2021 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru w miejscu precyzyjnie wskazanym przez świadka. Na echogramach o nazwach CHR10002-CHR10005 zarejestrowano anomalię, która rozpoczyna się na ok. 1.3 mb i kontynuuje do ok. 5.5-6.0 mb. Przybliżona głębokość anomalii to 1.5 m p.p.t. Na profilu CHR10004 widoczna jest wyraźna anomalia rozpoczynająca się na ok. 1.3 mb i kontynuująca do ok. 3.0 mb, przybliżona głębokość to ponad 3.0 m p.p.t. Anomalia ta jest nieznanego pochodzenia i pojawia się wyłącznie na jednym profilu georadarowym. W związku z brakiem korelacji tejże anomalii na innych profilach nie jest ona brana pod uwagę w całościowej interpretacji. Przybliżony format anomalii to długość ok. 4.2 mb, szerokość ok. 2.0-2.5 mb oraz głębokość ok. 1.5 m p.p.t.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) ukazuje niewyraźne naruszenia gleby w miejscu wskazanym przez okolicznych mieszkańców.

Nie przeprowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zostały przeprowadzone badania georadarowe do tego miejsca.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Chrobrzu. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Zasób Fundacji Zapomniane, świadectwo spisane, imię: Władysław, ur. 1932, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Chrobrzu, Zagłada Żydów w Chrobrzu, nadesłane do Fundacji Zapomniane przez wnuczkę, mieszkankę Pińczowa, 29 października 2013 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane (zapis audio), małżeństwo z Chrobrza (kobieta, rocznik 1932), miejsce zamieszkania: Chroberz, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Chrobrzu, Zagłada Żydów w Chrobrzu, Chroberz, 10 marca 2015 r.

IPN Ki 013/2092. Akta sprawy przeciwko Kazimierzowi Siemianowskiemu

IPN Ki 128/25, Akta śledztwa i akta sądowe dot. Kazimierza Siemianowskiego, s. Antoniego, ur. 27.01.1909 r.

IPN GK 163/6, Kwestionariusze o egzekucjach masowych i grobach masowych. Województwo kieleckie.

IPN BU 2448/356-357, Ankiety Głównej komisji badania zbrodni hitlerowskich w Polsce.

IPN GK 179/103, Zbrodnie hitlerowskie popełnione na terenie powiatu pińczowskiego – zestawienie.

IPN Ki 53/5097 k. 135-143. Zbrodnie popełnione w okolicach Chrobrza.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Woj. kieleckie, Warszawa 1980, s. 46.

Domański T., Jankowski A., „Represje niemieckie na wsi kieleckiej 1939-1945”, s. 264-266.

Bochniak P., Czy wiesz, że… żyli wśród nas, http://chroberz.info/serwis/index.php/czy-wiesz-ze/2848-2015-11-07-07-06-27 (dostęp: 26.03.2015), wydruk.