Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W zabudowaniach jednego z mieszkańców miejscowości ukrywało się jedenaścioro Żydów pochodzących prawdopodobnie ze Stawisk. Wśród ukrywających się byli członkowie rodziny Melczaków: Abram wraz z żoną, ich dzieci, w tym Mendel, Szafira, Socher, choć jeden ze świadków zapamiętał, że zamordowani tego dnia byli wyłącznie mężczyźni w wieku między 25 a 50 lat. Kryjówka została prawdopodobnie zdradzona przez schwytanego przez żandarmów żydowskiego chłopca, któremu obiecano życie w zamian za zdradę. Potwierdzają to zeznania pana Feliksa z maja 1975 r., jak również relacja pana Mariana, rocznik 1937, mieszkańca Bud Stawiskich, zarejestrowana 15 sierpnia 2017 r. Do mordu na ukrywających się Żydach oraz polskim gospodarzu doszło prawdopodobnie w 1943 roku. Zakopano ich we wspólnym grobie na terenie zabudowań gospodarskich. Po wojnie ciało gospodarza ekshumowano i przeniesiono na cmentarz. Żydzi do dnia dzisiejszego spoczywają w nieoznakowanym grobie.

Zeznanie Mariana Z. z 15 lipca 1972 r. (sygn. akt śledztwa S 25/67): „U Rydzewskiego przechowywali się w tym czasie Żydzi w ilości 11 osób. Niemcy jak wiadomo prześladowali Żydów mordując ich bez litości. […] Kiedy w grupie osób, mieszkańców naszej wsi, zbliżyłem się do zabudowań Rydzewskiego, zauważyłem, że leżą [tam] zabici Żydzi. Jak nazywali się zamordowani, nie pamiętam. Byli to Żydzi z pobliskich Stawisk. Na polecenie żandarmów przystąpiliśmy do kopania dołu na łące, przy oborze, aby pochować zamordowanych. […] Zamordowani przez żandarmów Żydzi byli wyłącznie mężczyznami w wieku od 25 do 50 lat.”

Zeznanie Feliksa S. z 7 maja 1975 r. (sygn. akt śledztwa S 25/67): „Wiadomo mi jest, że chyba w 1943 roku, we wsi Budy Stawiskie, na kolonii, zostało zamordowanych przez żandarmów 11 Żydów oraz rolnik, który ich przechowywał. Żandarmi tego samego dnia pod Karwowem zamordowali Żyda, od którego dowiedzieli się, że w Budach Stawiskich ukrywają się jeszcze inni Żydzi.”

Zeznanie Aleksandra B. z 7 maja 1975 r. (sygn. akt śledztwa S 25/67): „W zabudowaniach Rydzewskiego przechowywało się 11 Żydów. Było tam 9 mężczyzn i 2 kobiety. Znałem tych Żydów. Pochodzili ze Stawisk, ze znanej rodziny Melczaków. Jeden nazywał się Abram, miał około 50 lat, był właścicielem autobusu komunikacyjnego, jego syn Mendel liczył lat 25, córka Szafira lat 20, syn Socher lat 16, oraz jeszcze jeden syn – imienia nie pamiętam. Ukrywał się także Fajba Melczak. Miał 55 lat, z zawodu właściciel firmy komunikacyjnej. Była również żona Abrama – imienia nie pamiętam. Innych Żydów, którzy ukrywali się u Rydzewskiego, nie znałem. Wszyscy oni zostali zamordowani przez żandarmów… Leżeli oni na terenie posesji Rydzewskiego koło stodoły. Zakopywaniem zwłok zajęli się nieżyjący już obecnie mieszkańcy naszej wsi. Oprócz zwłok zamordowanych Żydów, zakopali oni również zwłoki Rydzewskiego. Wykopali jedną jamę w odległości 20 metrów od stodoły i tam zakopali zwłoki.”

W relacji jednej ze świadków, urodzonej w 1915 r. w Stawiskach, z 26 lipca 1946 r., pojawiają następujące nazwiska Żydów ukrywających się u gospodarza Rydzewskiego w Budach Stawiskich: „Po likwidacji całego osadnictwa żydowskiego w Stawiskach i okolicy wielu Żydów ukryło się po wsiach u chłopów, m.in. Fajwel Chankowicz z rodziną ukrył się w Budach (koło Stawisk) u chłopa Rydzewskiego, ale przez przypadek zostali zadenuncjowani przez innego chłopa i wszystkich rozstrzelano. Razem z nimi zginął gospodarz Rydzewski i Fajwel Kodis z dwoma synami.” (Wokół Jedwabnego, tom II, 2002 s. 339)

Relacja Marian F. (ur. 1937): „W Stawiskach wybili tych Żydów i potem po wioskach ukrywali się, po lasach, nie po lasach. Żydziaka złapali, 15 lat, szedł z koloniów do Karwowa, żandarmi jechali, złapali, no i poznali, że Żydziak, no i niech on powie, gdzie Żydzi są, to jemu życie darują, i tu ich zaraz za stodołą zakopali. Kiedyś to była stodoła, teraz wszystko poniszczone. Razem zabili tego gospodarza. Wojna się skończyła to zaraz jego wykopali i przenieśli na cmentarz, a tamci Żydzi nadal tam leżą, parę sztuk. […] W stodole się ukrywali, na klepisku pokładli i po kolei… A potem z wioski nakazali ludzi, żeby ich tam zakopali. Żydów na dno, a jego [gospodarza] na wierzch. To już pod koniec wojny było, raczej wiosną. Tam była łąka i w tej łące obok mieszkają potomkowie tego gospodarza, co zginął.” (Budy Stawiskie, 15 sierpnia 2017 r.)

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy więcej informacji na temat tożsamości ofiar w żydowskim grobie masowym w Budach Stawiskich. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Marian [świadek historii], data ur. 1937, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Budach Stawiskich; żydowska rodzina Melczaków. Rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Budy Stawiskie, 15 sierpnia 2017 r.

DS 25/67, Akta w sprawie zbrodni żandarmów niemieckich z posterunku w Stawiskach, pow. Kolno w 1941 r., s. 8-9, 90-92, 97-99, 112; szkic sytuacyjny miejsca zamordowania Antoniego Rydzewskiego oraz 11. osób narodowości żydowskiej na kolonii wsi Budy Stawiskie, pow. Kolno.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Woj. łomżyńskie, Warszawa 1985, s. 24.

Machcewicz P. i Persak K., (red.), Wokół Jedwabnego, tom II, Warszawa 2002.

Dziękujemy Conference on Jewish Material Claims Against Germany (Claims Conference) za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.