Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

21 lipca 2016 r. przedstawiciel Komisji Rabinicznej odbył wizję lokalną we wsi Borów w celu zlokalizowania miejsca pochówku pięciorga Żydów zabitych i pochowanych przy placu na rozstaju dróg, między krawędzią placu a słupem sieci elektrycznej.

Trzy mieszkanki miejscowości: panie Leokadia i Wanda, zamieszkałe w Borowie podczas wojny do dnia dzisiejszego, oraz pani Marianna zamieszkała we wsi Kowalków, wskazały niezależnie tą samą lokalizację jako miejsce pochówku pięciu osób. Ze wspomnień mieszkańców wynika, że była to pięcioosobowa rodzina żydowska pochodząca prawdopodobnie z pobliskiej miejscowości Skaryszew. Przybyli do Borowa skrajnie wycieńczeni, usiedli pod płotem na placu, przy rozstaju dróg. Rodzina ta została podobno ostrzeżona przez miejscowych Polaków o zbliżających się Niemcach. Z wycieńczenia i zobojętnienia powiedzieli, że „im już wszystko jedno” i pozostali na miejscu. Wkrótce przybyli Niemcy, w ostatniej chwili Żydzi podjęli nieudaną próbę ucieczki. Jedna dziewczyna [mieszkańcy zapamiętali, że w chwili śmierci miała na sobie czerwony sweter i czarną spódnicę] uciekła, jednak została złapana i stracona. Świadkowie opowiadają, że Niemcy kazali położyć się Żydom na placu, po czym ich zastrzelono. Działo się to na oczach mieszkańców. Następnie Niemcy rozkazali mieszkańcom Borowa wykopanie dołu na rozstaju dróg przy placu. Tam rodzina została pochowana. Podobno została tam usypana mogiła, o którą dbała po wojnie społeczność lokalna, a w święto Wszystkich Świętych palono światełka. Obecnie po mogile nie ma widocznego śladu. Świadkowie nie pamiętają daty wydarzeń ani imion i nazwisk ofiar. (Borów, 21 lipca 2016 r.)

W Rejestrze miejsc i faktów zbrodni dla byłego województwa radomskiego znajduje się informacja o zamordowaniu w październiku 1942 r. na terenie miejscowości Borów, gmina Kazanów „4 osób narodowości żydowskiej w tym 1 mężczyzna, 2 kobiety i 1 dziecko. Brak danych o nazwiskach ofiar. Zwłoki pochowano w polu.”

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2021 roku ramach projektu „Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami”. „Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt „Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnej w dniu 08.08.2017 r. przeprowadzono poszukiwania przy użyciu sprzętu georadarowego w miejscu wskazanym przez świadków (N51°14.483′ E21°23.0696′), w celu zlokalizowania zbiorowego grobu pięciu ofiar. Pomimo stosunkowo dokładnego wskazania miejsca pochówku nie udało się ustalić precyzyjnej lokalizacji grobu. Prawdopodobnie teren ten był wielokrotnie przekopywany w przeszłości, jako że w bardzo bliskiej odległości przebiega droga oraz rów wodny. Zachodzi podejrzenie, iż obecnie grób może znajdować się pod szutrową drogą, która przez wiele lat była użytkowana przez okolicznych mieszkańców i w sposób naturalny powiększyła swoją szerokość.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) ukazuje naruszenia u zbiegu drogi szutrowej i asfaltowej.

Nie przeprowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości żydowskich ofiar w Borowie. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Woj. radomskie, Warszawa 1980, s. 22.

Zasoby Fundacji Zapomniane, raport z wizji lokalnej przeprowadzonej przez przedstawiciela Komisji Rabinicznej dn. 21.07.2016 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imiona i miejsce zamieszkania: Leokadia (Borów), Wanda (Borów), Marianna (Kowalków), temat i słowa klucze: żydowskie groby w Borowie. Rozm. przepr. Filip Szczepański, Borów, 21 lipca 2016 r.