Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Rejestr Miejsc i Faktów Zbrodni z byłego województwa nowosądeckiego opisujące następujące wydarzenia:

• 24 kwietnia 1942 r. Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali w lesie miejskim “Bór” 5 osób. Zginęło między innymi 4 Żydów o nieznanych nazwiskach. 
• 8 czerwca 1942 r. Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali 3 kobiety żydowskie:Bronisława Baldengrun ur. 1.08.1908 r.Genandla Baldengrun ur. 22.10.1910 r.Ewa Mikenbrun ur. 5.03.1876 r.
• 16 czerwca 1942 r.  Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali Idę Ryfkę Statter
• czerwiec 1942 r.  Funkcjonariusze gestapo rozstrzelali w lesie miejskim “Bór” (oddział XIII) 9 Żydów. Zginęli m. in.:

Gutfreund /brak imienia/
Samuelrza /brak imienia/ z Czarnego Dunajca

Zwłoki zostały pochowane w miejscu egzekucji.

• 30 sierpnia 1942 r. Hitlerowcy rozstrzelali ok. 60 osób. Ustalono nazwiska 6 ofiar:

Abraham Frey
Estera Frey
Izaak Frey
Moryc Frey
Rachel Frey
Markus Gross

• marzec-sierpień 1942 r. Funkcjonariusze gestapo i Sonderdienstu oraz żandarmi rozstrzelali na cmentarzu żydowskim ok. 1500 osób, przeważnie Żydów, jak również Polaków z Nowego Targu i okolic. Nazwisk ofiar nie ustalono. Zwłoki pochowano w miejscu egzekucji.
• 3.09.1942 r. Podczas masowej egzekucji funkcjonariusze gestapo rozstrzelali m.in. Salę  Hammerschlag  ur. w 1865 r.
• 10.09.1942 r. Podczas masowej likwidacji Żydów funkcjonariusze gestapo rozstrzelali m.in. 3 osoby:

Aleksander Spiegel
Waleria Spiegel
Wilhelm Spiegel

• Po 30.08.1942 r. W kilka dni po wysiedleniu Żydów z Nowego Targu, które miało miejsce 30 sierpnia 1942 r. funkcjonariusze gestapo z Zakopanego przeszukiwali opuszczone domostwa. Znaleźli kilku ukrywających się Żydów, których rozstrzelali.
• 31.10.1942 r. Podczas masowego wysiedlenia rozstrzelany został przez funkcjonariuszy gestapo Jakub Neuman.
• 30.11.1942 r. W czasie masowej likwidacji Żydów rozstrzelana została przez funkcjonariuszy gestapo Helena Kalatowa ur. 17.09.1886 r. (Rejestr miejsc i faktów… str. 78-80)

Upamiętnienie

Miejsca trzech grobów zostało oznaczone drewnianymi macewami w 2020 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.”. Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami. ” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz  The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

Do niniejszej analizy wykorzystano fotografie lotnicze pozyskane w wyniku kwerendy archiwalnych zdjęć lotniczych, datowanych na 1945 r., 1952 r., 1954 r, obraz rzeźby terenu (LiDAR) oraz badania z użyciem georadaru w miejscach wytypowanych w trakcie prowadzonych wizji lokalnych w dniach: 07.04.2021 r., 11.05.2021 r.

Interpretacja fotografii lotniczych

Fotografia lotnicza (02.02.1945 r.)

Fotografia obszaru cmentarza żydowskiego wykonana zimą utrudnia interpretację ze względu na zalegający śnieg ograniczający widoczność naruszeń gleby, które mogą wskazywać na obszary przekopane w przeszłości. Zdjęcie wyraźnie ukazuje miejsca gdzie występują nagrobki, te obszary zostały wykluczone jako potencjalne lokalizacje większych zbiorowych grzebalisk ofiar zagłady. W północnej części cmentarza widoczne pozostałości po obiekcie, który mógł być budynkiem służącym na potrzeby zarządzania cmentarzem (pozostałości tego obiektu widoczne są na wszystkich pozyskanych fotografiach). Należy wziąć pod uwagę, że mogło istnieć wejście w północno-zachodnim narożniku cmentarza. Polna droga biegnąca od północy w stronę południa, po zachodniej stronie cmentarza mogła potencjalnie być wykorzystywana jako alternatywna droga doprowadzenia ofiar lub transportu ciał. Mur lub płot, który grodził cmentarz od zachodniej strony, mógł zawierać wejście doprowadzające do jednego z dwóch obszarów wytypowanych jako potencjalne lokalizacje zbiorowych grobów. Ogrodzenie widoczne na fotografii może zawierać wyrwy, wykonane w celu ułatwienia dostępu do zachodniej części cmentarza. Kolejny obszar zwracający uwagę to północno-wschodnia część cmentarza. Miejsce to nie zawiera nagrobków, jest zlokalizowane blisko wejścia i drogi biegnącej wzdłuż północnej granicy cmentarza (obecnie ul. Jana Pawła II). Ponadto widoczne nierówności pod zalegającym śniegiem mogą świadczyć o naruszeniach gruntu.

Fotografia lotnicza (1952 r.)

Fotografia zarejestrowana po wojnie jest niskiej jakości, niemniej jednak jest materiałem potwierdzającym istnienie pozostałości po obiekcie w północno-zachodniej części cmentarza oraz obszarów zawierających nagrobki. Ponadto zarejestrowano nowe lub wcześniej niewidoczne naruszenia gruntu zlokalizowane wzdłuż północnej granicy cmentarza. Naruszenia te to dwie jasne plamy w kształcie przypominającym prostokąt.

Fotografia lotnicza (1954 r.)

Fotografia wyraźnie ukazuje obszar cmentarza. Widoczne są rzędy nagrobków w centralnej oraz w północno-zachodniej części cmentarza. Pozostałości obiektu wyraźnie widoczne w północno-zachodnim narożniku cmentarza. Naruszenia zarejestrowane na fotografii z 1952 r. w północnej części cmentarza, tuż przy krawędzi drogi biegnącej od północnej strony cmentarza nadal bardzo dobrze widoczne. Obszar wytypowany do dalszych poszukiwań zbiorowych grobów w części północno-wschodniej zawiera naruszenia gruntu w postaci zmian w roślinności oraz topografii terenu.

Wizje lokalne na terenie cmentarza

W dniach: 07.04.2021 r., 11.05.2021 r. przeprowadzono wizje lokalne w celu wytypowania obszarów, w których mogą występować grzebaliska ofiar Zagłady. Dokonano oględzin cmentarza żydowskiego w obszarze północno-wschodnim, gdzie obecnie istniejące upamiętnienie wyraźnie wskazuje na lokalizację zbiorowego grobu lub grobów. Niemniej jednak oznaczenie wydaje się obejmować zbyt mały obszar, aby mógłby potencjalnie pomieścić nawet do 1000 ofiar Zagłady. Zalecanym byłoby wykonanie badań georadarowych w miejscu wyznaczenia grobu lub grobów, w celu zbadania przybliżonych wymiarów anomalii występującej w tym miejscu, zakładając, że miejsce wyznaczone i upamiętnione nie jest symboliczne. Obszar ten charakteryzuje się łatwą dostępnością, relatywnie płaską topografią, a także brakiem tradycyjnych nagrobków. Obszar przyległy do istniejącego wyznaczenia grobu lub grobów jest jednym z dwóch wytypowanych obszarów (N49°28.652′ E020°02.910’) do przeprowadzenia badań z użyciem georadaru. Drugi obszar (N49°28.667′ E020°02.870′) wytypowany do badań georadarowych to lokalizacja w zachodniej części cmentarza. Miejsce to nie zawiera tradycyjnych nagrobków, charakteryzuje się widocznymi depresjami, które potencjalnie mogą być pozostałościami po naruszeniach gruntu. Dostęp do tej lokalizacji od strony drogi biegnącej wzdłuż zachodniej granicy cmentarza obecnie jest utrudniony w związku z istniejącym ogrodzeniem, być może w trakcie wojny w tym miejscu istniała wyrwa w ogrodzeniu, która umożliwiała łatwy dostęp.

Badania z użyciem georadaru

GPR MALA Geoscience

500 Mhz X3M

Obszar 1

(GPS: N49°28.652′ E020°02.910’)

Lokalizacja została poddana badaniom georadarowym. W miejscu tym wytyczono sześć równoległych profili georadarowych, w odległości 1 mb względem siebie, o długości ok. 12 mb. Echogramy o nazwach: NTG100001-NTG10006 poddano procesowaniu oraz interpretacji pod kątem większych anomalii. Na echogramach: NTG10001 – NTG10005 zarejestrowano anomalię od ok. 1 mb do ok. 9 mb, szerokość ok. 4-5 mb oraz głębokość ok. 1.20 m p.p.t. Anomalię zaznaczono na echogramach NTG10001 – NTG10005.

Obszar 2

(GPS: N49°28.667′ E020°02.870′)

Lokalizacja została poddana badaniom georadarowym. W miejscu tym wytyczono cztery równoległe profile georadarowe, w odległości 1 mb względem siebie, o długości ok. 26 mb. Echogramy o nazwach: NTG20001 – NTG20004 poddano procesowaniu oraz interpretacji pod kątem większych anomalii. Na echogramach NTG20001 – NTG20004 zarejestrowano anomalię od ok. 0.5 mb do ok. 18 mb, szerokość ok. 4 mb oraz głębokości wahającej się od ok. 1.0m – 2.0m p.p.t. Kolejna anomalia od ok. 20 mb do 25.5 mb, szerokości ok. 4 mb oraz głębokości wahającej się od 1.0 m – 2.0 m p.p.t.

Anomalie zaznaczono na echogramach.

Obraz rzeźby terenu (LiDAR)

Pomiar topografii terenu w przypadku tej lokalizacji wskazuje na liczne naruszenia gleby w postaci depresji występujących na większości obszaru cmentarza. Oba miejsca wytypowane do badań georadarowych wyglądają także na naruszone w przeszłości.

Wnioski

Obszar 1 oraz 2 z wysokim prawdopodobieństwem zawierają zbiorowe groby ofiar Zagłady. Prawdopodobnie wahające się głębokości anomalii, świadczą o zbiorowych grobach zlokalizowanych blisko względem siebie, co może w rezultacie wyglądać na jedną rozległą anomalię, a w rzeczywistości być zbiorem wielu anomalii związanych z różnymi datami morderstw dokonanych na i poza cmentarzem. Dodatkowo należy wykonać badanie z użyciem georadaru miejsca upamiętnionego jako grób zbiorowy, w celu ustalenia przybliżonych wymiarów anomalii mieszczącej się pod wskazanym miejscem. Potencjalni świadkowie morderstw dokonywanych na cmentarzu byliby niezwykle pomocni w określeniu lokalizacji zbiorowych grobów. Wynik kwerendy archiwalnych zdjęć lotniczych wnosi wiele cennych informacji na temat obszarów potencjalnie mogących zawierać zbiorowe groby, a także informacje dotyczące lokalizacji wejść na cmentarz, które są kluczowe dla określenia ciągów komunikacyjnych i mogą być pomocne w określeniu miejsc grzebalisk ofiar Zagłady.

Lista załączników:

1. Fotografia satelitarna z koordynatami GPS
2. Fotografie lotnicze z 1945 r., 1952 r., 1954 r.
3. Obraz rzeźby terenu (LiDAR)
4. Fotografie lokalizacji obszarów badań
5. Echogramy NTG1 oraz NTG2
6. Mapa obszarów badań GPR

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w miejscowości Nowy Targ. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

Rejestr Miejsc i Faktów Zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1984

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.