Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Dubienka była gettem przejściowym na drodze Żydów do obozów zagłady. W kwietniu 1940 r. do miejscowości przywieziono Żydów z Łodzi. „W roku 1942 r. liczne transporty przybyły do dystryktu lubelskiego także z okręgu krakowskiego, w którym na początku roku 1942 r. mieszkało 218 tys. Żydów. Tych, którzy nie trafili od razu do obozu zagłady w Bełżcu, rozmieszczono m.in. w Dubience. Do pierwszego mordu na Żydach w Dubience doszło w październiku 1940 r., kiedy rozkazano wszystkim znajdującym się w Dubience Żydom zgromadzić się na placu przed bożnicą. Spośród nich wybrano ok. 110 osób, które natychmiast rozstrzelano. Resztę wywieziono do obozu przejściowego w Hrubieszowie, a tych którzy przeżyli obóz hrubieszowski zgładzono w obozie zagłady w Sobiborze.” Dokument z Archiwum GKBZH w Polsce z 1972 r. nie odpowiada na pytanie, co się stało ze zwłokami pomordowanych tego dnia w Dubience (IPN BU 2448/560).

Jadwiga K., rocznik 1931, mieszkanka Dubienki, z którą rozmawialiśmy w lipcu 2014 r. opowiedziała o mordach dokonywanych na placu w Dubience: „Czy to w 40. czy to w 41. roku, jak Niemcy poszli na Ruskich, kazali [Żydom] wyjść na plac no i tam bili. A przecież tutaj w Dubience to sami Żydzi, ta nad rzeką [ulica], rynek. Wiem, że na tym placu bili. I doszło do moich uszu, że stary Motel, on kiedyś jeździł furmankami do Lublina, on nie wyszedł na plac, chodzili, sprawdzali, to jego na łóżku zabili. A później wywieźli ich do Sobiboru. A przedtem Żydzi sobie zrobili bunkier na Starosielu w lesie. Chcieli przetrwać. Tymczasem nie wiem, czy ktoś ich przysolił, jak to się mówi [wydał], czy nie. To ci żandarmeria czy SS-mani z tymi blachami tam ich… [zabili]. Wyprowadzili, bili i do jednej mogiły [wrzucili]. […] Jak na tym placu bili i tych nieboszczyków przenosili, zostawiali tak i po resztę chodzili, jak poszłam, zobaczyłam, jak leżeli zabici, ta krew… Od tamtej pory ja już nie mogłam dłuższy czas, dobrych kilka lat, nie mogłam zjeść barszczu. Ich chyba w osobnych grobach chowali, później jak ich masowo bili, to już dół wykopali.” Pani Jadwiga nie potrafiła odpowiedzieć na pytanie, ile osób wtedy zginęło.

O masowym grobie na cmentarzu żydowskim w Dubience opowiedział Tadeusz B. (ur. 1928) przedstawicielowi Fundacji „Pamięć, która trwa”: „Było to w 1942 r., Niemcy nakazali sołtysowi, a sołtys zorganizował z mieszkańcami wykopanie dołu na cmentarzu żydowskim. Następnego dnia Niemcy wyprowadzili z posterunku Żydów w dwóch grupach po ok. 14-16 Żydów. Żydzi byli prowadzeni dwójkami, jedni za drugimi. Zaprowadzono ich nad wykopany dół i rozstrzelano. […] Teraz znajduje się on poza dzisiejszym ogrodzeniem cmentarza. W tym dole zakopano tego dnia około 30 Żydów. Miejsce jest nieoznaczone, trudne do ustalenia”.

W zasobach Instytutu Pamięci Narodowej nie natrafiono na dokumenty potwierdzające fakt dokonania mordu na dubienieckich Żydach w 1942 r.. Pozyskano natomiast ankietę z 1968 r., z której wynika, że w październiku 1943 r. na cmentarzu żydowskim w Dubience zakopano zwłoki 54. Żydów zamordowanych za to, że „nie zgłosili się do obozu mimo rozkazu wyjazdu”. Masowy grób miał mieć wymiary 15 m x 2 m. Zginęli tego dnia m.in.: Rut Nuckim, krawiec z Dubienki, lat 50; Biederman Icek blacharz z Dubienki, lat 49; Raful, kupiec z Dubienki lat 25, wraz z żoną lat 21. Pozostałych nazwisk nie udało się ustalić. Wszyscy zamordowani pochodzili z Dubienki i okolicznych miejscowości (IPN BU 2448/559).

Tymczasem w „Zestawieniu zbrodni hitlerowskich w latach 1939-1944 na terenie powiatu hrubieszowskiego” w Wykaz osób zamordowanych… przesłane przez PGRN 196801971 pow. Hrubieszów znajduje się informacja jakoby w marcu 1943 r. w Dubience doszło do mordu na 2100. Żydów. Mieli to być wysiedleńcy z Krakowa oraz Żydzi z okolic, zabici jednego dnia na cmentarzu żydowskim.

Pani Jadwiga zapamiętała śmierć konkretnych osób, dzięki czemu w tym miejscu możemy choć w minimalnym stopniu przywrócić im odebrane przez oprawców człowieczeństwo: „Żydóweczka szła. No to tak z nią szedł [oprawca] tak jakby to para narzeczonych była. Jak nad ten dół zaszli, to ona się pyta jego: – To jak ja mam…? Poczekaj, – mówi do tego Niemca, – ja się rozbiorę, po co mają prać. To ona miała trzy zmiany bielizny na sobie i rozebrała się do ostatniej. To było w listopadzie już, tu już Żydów więcej nie było. Uklękła nad tym dołem i on z tyłu strzelił. A ta Żydóweczka, ta mówili, że ona chodziła po wsi i prosiła o przechowanie jej i nikt nie chciał. To ona już zdecydowała się i przyszła [oddala się w ręce Niemców]. […] Za kościołem na rogu, Berko był, miał sklep i jego córka z mężem tam była i dwoje dzieci, dwóch synów mieli. Pierwsze prowadzili kobiety, później mężczyzn, a oni nie dali się rozdzielić: – Ja jak ginę, to mam ginąć z dziećmi, dzieci razem ze mną. Nie dali się związać, ona trzymała męża pod rękę, on jedno dziecko trzymał za rękę, ona drugie. Prowadzili ich na cmentarz. Po cztery osoby były wiązane, z jednej i drugiej strony Niemiec” (Dubienka, 21 lipca 2014 r.).

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W trakcie wizji lokalnej dnia 21.07.2014 r. dokonano oględzin przybliżonej lokalizacji zbiorowego grobu. Miejsce to (GPS: N51°2.405’E23°53.1534′) znajduje się poza współczesnym ogrodzeniem cmentarza żydowskiego, ale mieści się w historycznym przebiegu granic cmentarza. Wskazanie miejsca zbiorowego grobu nie zostało potwierdzone przez świadka lub świadków.

Nie prowadzono kompleksowych badań geofizycznych.

Przeprowadzono kwerendę fotografii lotniczych dla tego obszaru, w wyniku której pozyskano zdjęcie lotnicze z 09.1944 r. Interpretacja fotografii lotniczej ujawniła miejsca naruszone w części zachodniej, centralnej oraz wschodniej. W części zachodniej bardzo wyraźnie widoczne okopy, które mogły być wykorzystywane do zbiorowego pochówku ofiar. W części centralnej widoczne punktowe naruszenie między porastającymi drzewami. Ponadto widoczne są równoległe przekopy wzdłuż wschodniej granicy cmentarza.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) ukazuje liczne naruszenia, których interpretacja jest utrudniona poprzez brak precyzyjnego wskazania.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat lokalizacji grobów w Dubience i tożsamości ofiar. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Jadwiga [świadek historii], data ur. 1931, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Dubience. Rozmowę przeprowadziła Agnieszka Nieradko, Dubienka, lipiec 2014 r..

Nagranie Fundacji „Pamięć, która trwa” [zapis relacji świadka], pan Tadeusz, mieszkaniec Dubienki, ur. 9.11.1928 r., zapis z dnia 24 kwietnia 2013 r., temat i słowa klucze: mordy Żydów w Dubience.

List z dnia 23.04.2014 r. z IPN Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu OBUiAD w Warszawie do Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy zawierający informacje na temat rozstrzelania 2100 Żydów w Dubience w marcu 1943 r. na podstawie kwerendy w Zestawieniu zbrodni hitlerowskich w latach 1939-1944 na terenie powiatu hrubieszowskiego [w:] „Wykazy osób zamordowanych… przesłane przez PGRN 196801971 pow. Hrubieszów” w aktach o sygn. IPN Lu 504/5, k. 85.

IPN GK 163/13, Ankiety Sądów Grodzkich. Kwestionariusz o egzekucjach i grobach masowych. T. II. Woj. lubelskie, 1939-1945.

IPN BU 2448/559. Ankieta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa lubelskiego – VIII. Powiat Hrubieszów.

IPN BU 2448/560, Ankieta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badania Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972. Ankiety dotyczące województwa lubelskiego – VIII. Powiat Hrubieszów.

Kiełboń J. Deportacje Żydów do dystryktu lubelskiego (1939-1942) [w]: „Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie”, red. Dariusz Libionka, Warszawa 2004.