Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

23 marca 2023 r. pojechaliśmy do Sobótki na spotkanie z przedstawicielem Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, by odbyć wizję lokalną miejsca zagrzebania kilkudziesięciu Żydów, ofiar obozu pracy w Grudzielcu. Domniemane miejsce pochówku znajduje się na terenie cmentarza parafialnego w Sobótce, wzdłuż wschodniego ogrodzenia. Miejsce nie jest i nie było po wojnie zajęte przez inne groby.

Niemieckie zbrodnie popełnione na Żydach w obozie pracy w Grudzielcu były przedmiotem śledztwa prowadzonego przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, umorzonego w 2013 roku. W toku śledztwa ustalono, że:

„Obóz pracy przymusowej dla Żydów (Arbeitsjudenlager) w Grudzielcu (niemiecka nazwa miejscowości Gruden) został założony w styczniu 1942 r. Mieścił się w starym zdewastowanym budynku dworskim byłego majątku Zygmunta Zielewicza, gdzie Żydów umieszczono w kilku izbach, nieogrzewanych i w większości nie posiadających szyb. Przeznaczony był dla mężczyzn narodowości żydowskiej. Większość więźniów została przywieziona do Grudzielca z getta łódzkiego. Na początku 1942 r. przywieziono do tegoż obozu także Żydów, więźniów z podobnego obozu pracy przymusowej w Grudzielcu Nowym, w którym zatrudnieni byli od końca 1941 r. […] Przebywający w obozie więźniowie zatrudnieni byli w majątku oraz przy budowie drogi prowadzącej z Grudzielca do Grudzielca Nowego i Bieganina, potem przy budowie drogi prowadzącej do miejscowości Sobótka. Pracowali niezależnie od pogody. Zimą boso bądź w drewniakach, często brodząc po kolana w śniegu. Warunki sanitarne były skandaliczne. Więźniowie spali na rozrzuconej na podłodze słomie. Brakowało lekarza, a więźniom dokuczał głód i wszy. […]

Dnia 11 lutego 1942 r. w miejscowości Sobótka odbyła się publiczna egzekucja Dawida Goldberga, więźnia obozu pracy dla Żydów z Grudzielca Starego. […] Obóz w Grudzielcu został zlikwidowany w 1943 r. Pozostałe przy życiu osoby narodowości żydowskiej wywieziono prawdopodobnie do powiatu wrzesińskiego lub do Nakła nad Notecią.

W toku śledztwa przesłuchano następujących świadków:

„Wacław Klupś zeznał, że od 1910 r. mieszkał w Grudzielcu. Jego mieszkanie znajdowało się w bliskiej odległości od obozu Żydów. Pracował w bezpośredniej bliskości od obozu, gdyż zatrudniony był w majątku, w którym mieszkali Żydzi. W majątku znajdował kompleks budynków, wśród których był jeden zupełnie zrujnowany, bez szyb w oknach. W tym właśnie murowanym budynku Niemcy ulokowali Żydów. […] Podał, że obóz funkcjonował dwa lata i został zlikwidowany w 1943 r. Co działo się z Żydami po likwidacji obozu, nie wiedział. Był on przeznaczony wyłącznie dla mężczyzn narodowości żydowskiej. […] Zeznał, że był świadkiem, jak Kaczmarek [jeden ze strażników] bił laską trzcinową jednego z Żydów po głowie i plecach. Później od innych mieszkańców obozu dowiedział się, że Żyd ten zmarł. Dodał, że jest mu wiadome o trzech przypadkach śmierci Żydów na skutek wycieńczenia i pobicia. Zwłoki wywożono na cmentarz katolicki w miejscowości Sobótka. Według Klupsia obóz był w stanie pomieścić 40 więźniów. […] Słyszał, że w Sobótce, w sąsiedniej wsi, przy budowie drogi pracowali Żydzi z obozu w Grudzielcu. Jeden z nich kopnięty przy pracy przez Niemca zamierzył się na niego z łopatą. Nie uderzył on Niemca, gdyż go przytrzymano, ale został pobity i do obozu już nie wrócił. Po jakimś czasie został przywieziony do Sobótki i tam publicznie go powieszono.

Andrzej Kociemba […] słyszał, że w Sobótce powieszono jednego Żyda z obozu w Grudzielcu, za to, że zamierzył się z łopatą na Niemca, który był wójtem w Biniewie. Słyszał, że podobno [w obozie] zmarło 12 osób.

Bolesław Jasiński […] wskazał, że obóz powstał w sierpniu lub wrześniu 1941 r. Został zlikwidowany w końcu 1943 r. lub na początku 1944 r. Słyszał, że Żydzi z obozu pochodzili z Kalisza i Łodzi.

Władysław Kaczor zeznał, że był mieszkańcem Grudzielca. Według obserwacji świadka były w obozie przypadki zgonów w liczbie około 10. Dodał, że dla pierwszych sześciu zwłok w warsztacie sporządził trumny. Dalszych nie wykonywał, ale widział jak zwłoki chowano w papier, a później owijano w koc. Według świadka w obozie przebywało ok. 100-120 osób. Został on według jego wiedzy utworzony jesienią 1941 r., a po półtora roku zlikwidowany.

Kazimierz Kaczmarek zeznał, że stan liczbowy w obozie wynosił najwięcej 80 osób. […] Przez okres trwania obozu zmarło w nim według świadka 4-5 osób. […] Ze słyszenia wiedział, że komisarz Steinberg uderzył bykowcem jednego z Żydów podczas pracy. Ten zamierzył się na komisarza z łopatą, ale go nie uderzył. Mimo to Steinberg wyjął rewolwer i oddał dwa strzały w powietrze. Po pewnym czasie przyjechała niemiecka policja z Sobótki i zabrała tego Żyda, prawdopodobnie do Łodzi. Po około miesiąca od tego zdarzenia odbyła się przed kościołem w Sobótce egzekucja tego Żyda. Egzekucję i zdarzenie ze Steinbergiem zrelacjonował mu Żyd Icek Berkenstadt.

Ludwik Grajaszek zeznał, że ok. marca 1940 r. Niemcy zaczęli organizować w Grudzielcu obóz dla Żydów. […] W obozie było ok. 80-90 osób.[…] Żydzi przebywający w obozie pochodzili w przeważającej mierze z Działoszyna i Cielczej Głowy z okolic Częstochowy. Umieszczono ich w obozie z uwagi na ich pochodzenie i zapotrzebowanie na siłę roboczą w okolicy Grudzielca i Sobótki. […] Z opowiadań słyszał jedynie, że jeden z Żydów z obozu został powieszony. […] Na egzekucję podobno przywieziono go zmasakrowanego i wpół żywego.

[…] W śledztwie ustalono, że osobą powieszoną w Sobótce był Dawid Goldberg. W sporządzonym w stosunku do niego akcie zgonu podano, że zmarł w dniu 11 lutego 1942 r. w Grudzielcu, w żydowskim obozie pracy.”

Tymczasem w piśmie Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z 18 lipca 1970 r. skierowanym do Prokuratury Powiatowej w Ostrowie Wielkopolskim znajduje się informacja, jakoby mężczyzną powieszonym w lutym 1942 r. w Sobótce był Jakob Filcman. Być może chodzi o zupełnie inne zdarzenia, choć dzieliło by je zaledwie 6 dni: „Jeden z więźniów żydowskich, będący w obozie w Grudzielcu został publicznie przez gestapo powieszony. Powieszenia dokonano na postawionej szubienicy na cmentarzu przy kościele parafialnym rz.-kat w Sobótce w godzinach południowych w dniu 17 lutego 1942 r. Był nim żyd Filcman Jakob urodzony 30 czerwca 1911 r. w Łodzi, rodzice: Josek Boruch i Ruchla z domu Zelmanowicz. Zdarzenie to zarejestrowane jest w księdze zgonów z roku 1942 r. w tut. USC pod nr. aktu 9.

W tej samej księdze zarejestrowane są inne zgony, jak na przykład:

Księga zgonów z roku 1942. Pod nr. 2 figuruje Żyd – Szyja Bekrman, zam. w Łodzi, ur. 29.12.1913 r. w Łodzi syn Grzenger i Maria z d. Epsztajn. Zmarł dn. 5 stycznia 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager.

W tej samej księdze pod nr. 3 figuruje zgon Żyda – Lejb Krakowski zam. w Łodzi, ur. 16.02.1913 r. w Łodzi, syn Zalina i Chudesa z d. Spiro. Zmarł 15 stycznia 1942 r.

Pod nr. 12 figuruje zgon Żyda – Szlama Małogold zam. w Łodzi Getto, ur. 19.07.1900 r. w Łodzi, syna Dawida i Brandli z d. Gerszonowicz. Zmarł 2 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager.

Pod nr. 15 figuruje zgon Żyda – Dawid Goldberg zam. w Łodzi Getto, ur. 3.07.19023 r. w Łodzi, syna Choja i Rywka Goldberg. Zmarł 11 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager.

Pod nr. 24 figuruje zgon Żyda – Abraham Wołkowicz zam. w Łodzi Getto, ur. 8.09.1920 r., dane o rodzicach nie podano. Zmarł 5 stycznia 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager.

Pod nr. 25 figuruje zgon Żyda – Dawid Mandelbaum zam. w Łodzi Getto, ur. 28.12.1896 r., danych o rodzicach nie podano. Zmarł 13 stycznia 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager.

Pod nr. 26 figuruje zgon Żyda – Riwen Zwierzyniecki z Łodzi Gett. Ur. 22.06.1889 r. Zmarł dn. 5 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager, danych o rodzicach nie podano.

Pod nr. 27 figuruje zgon Żyda – Hirsch Wigdor Majerowicz z Łodzi Gett. Ur. 16.05.1916 r. Zmarł dn. 28 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager, danych o rodzicach nie podano.

Pod nr. 36 figuruje zgon Żyda – Jakob Berkowicz z Łodzi Gett. Ur. 10.01.1895 r. Zmarł dn. 13 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager, danych o rodzicach nie podano.

Pod nr. 37 figuruje zgon Żyda – Hersch Brodziak z Łodzi Gett. Ur. 9.11.1924 r. Zmarł dn. 19 lutego 1942 r. w Grudzielcu-Arbeitsjudenlager, danych o rodzicach nie podano.

Pod nr. 74 figuruje zgon Żyda – Herschlik Grun z Działoszyna, ur. 14.12. 1896 r. Zmarł 12 marca 1942 r. w Sobótce-Judenarbeitslager.

Pod nr. 75 figuruje zgon Żyda – Moschek Herschlikowicz ur. 18.07.1927 r. zam. w Kellerbach. Zmarł dn. 26 marca 1942 r. w Sobótce-Judenarbeitslager.

Z opowiadań mieszkańców wynika, że wiele więcej zmarło więźniów żydowskich niż zostało zarejestrowane w aktach zgonów USC. Przypuszcza się, że zmarło ich około 30 i pogrzebani zostali na cmentarzu grzebalnym rz.-kat. w Sobótce.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 02.03.2023 r. przeprowadzono wizję lokalną na cmentarzu parafialnym w miejscowości Sobótka. Podczas oględzin terenu wskazano obszar we wschodniej części cmentarza (GPS: N51°46.796′ E 017°52.091′), który prawdopodobnie jest miejscem zagrzebania kilkudziesięciu ofiar obozu w Grudzielcu. Teren wolny od widocznych, współczesnych nagrobków ma przybliżone wymiary ok. 10.0- 13.0 mb x 3.50 mb.

W dniu 10.06.2024 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru (MALA X3M/ 500 Mhz). We wskazanej lokalizacji zebrano 7 profili o nazwach: SOB10001-SOB10007, długości 8 mb. Na echogramach zarejestrowano wyraźne naruszenie warstw gleby. Zaburzenie znajduje się na ok. 1.30 mb – ok. 6.90 mb (zaznaczono czerwonymi strzałkami), przybliżona głębokość naruszenia to ok. 0.90- 1.20 m p.p.t. Format wkopu w miejscu badanym to ok. 5.60 m x 2.10 m.

Wyniki badań potwierdzają naruszenie warstw gleby w tej lokalizacji. Wyraźne zaburzenia oraz format sugerują, że anomalia ta jest prostokątnym przekopem, który posłużył jako grzebalisko ofiar Zagłady.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Sobótce. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Postanowienie z dn. 7.01.2013 r. o umorzeniu śledztwa ws. zbrodni popełnionych w obozie pracy dla Żydów w Grudzielcu pow. Ostrów Wielkopolski (sygn. akt S 52 /12/Zn)

Notatka służbowa do śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi sygn. 52/12/Zn ws. zbrodni popełnionych w obozie pracy dla Żydów w Grudzielcu pow. Ostrów Wielkopolski (Łódź, 10.08.2012 r.)

Pismo Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z 18 lipca 1970 r. skierowane do Prokuratury Powiatowej w Ostrowie Wielkopolskim

Kopia niedatowanego listu Jana K. do Oddziału IPN w Poznaniu 

Notatka służbowa do śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi sygn. 52/12/Zn ws. zbrodni popełnionych w obozie pracy dla Żydów w Grudzielcu pow. Ostrów Wielkopolski (Łódź, 20.09.2012 r.)

„Zbiorowa mogiła na cmentarzu w Sobótce pomordowanych Żydów w latach 1942-1943”

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.