Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

10 maja 2021 r. odbyliśmy wizję lokalną żydowskiego grobu wojennego w miejscowości Ruszów. We wspólnej mogile zostali zakopani członkowie dwóch żydowskich rodzin zamieszkujących wieś do czasów wojny, od 6 do 10 osób zamordowanych jesienią 1942 r. Grób ma się znajdować na nieużytku leżącym u zbiegu dwóch dróg, należącym do lokalnej gminy. Istnieje prawdopodobieństwo, że kości zostały przemieszczone, a pierwotna mogiła zniszczona w wyniku prac ziemnych związanych z budową nowej drogi i zbiornika przeciwpożarowego. W trakcie wizji, spotkaliśmy mieszkańca Ruszowa, który opisał miejsce, w którym w 1942 r. zakopano zamordowanych Żydów: “Woda dwa, trzy razy do roku szła bardzo duża i ona tu robiła taki zakręt i powstawał wir. Schodziła, tu nie było grobli, zakryta droga była i ona szła do łąki, ta woda. Czasami parę kilometrów, to było bardzo dużo wody. I, jak to powiedzieć… Tu był wir, a woda nanosiła taki materiał, to nazywali iły jakieś, czy coś, to się osadzało. I ludzie to brali do gospodarstwa. I właśnie w tym dole sobie ludzie wybierali. Jak tam zabili tych Żydów, to tutaj na drabinie ich wrzucali, przysypali. Już wtedy nie brali po nich [piachu]. Tylko dzieci jeździły na nartach. (Ruszów 10 maja 2021 r.)

We fragmencie rozmowy Agnieszki Pieli z mieszkanką Ruszowa opublikowanym w 2005 r. również pojawia się informacja o tym, że zamordowanych Żydów pochowano na terenie zalewanym przez wodę: “Żydzi mieszkali na pagórku w Ruszowie. Niemcy wystrzelali ich wszystkich- tu na zakręcie, jak do szkoły się jedzie. Tam była woda, jeszcze po wyzwoleniu tam stała. Tu zostali zakopani, gdzie ich zabito. A było to jeszcze przed wysiedleniem w 1941 r. Pamiętam dwie rodziny żydowskie. Jakąś kobietę/dziewczynkę Łajkę – przychodziła do nas. […] O tym mordzie strasznie głośno tu było… [tylko nikt? nie chce o tym mówić-red].” (Igła. Informator Gminy Łabunie, 2005)  

W 1968 r. przed Prokuraturą Rejonową w Zamościu zeznawali mieszkańcy Ruszowa, świadkowie egzekucji z jesieni 1942 r. Zeznania znalazły się potem w tomach śledztwa prowadzonego przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Zamościu

Stefania M.: ” Prawdopodobnie w 1941 r. Niemcy jednorazowo zastrzelili 6 dorosłych Żydów i 3 dzieci. Nazwisk ich nie pamiętam. Byli to gospodarze mieszkający w Ruszowie. […] Egzekucji dokonali w stodole. Zastrzelonych Żydów Niemcy polecili pochować miejscowej ludności w rowie, obok miejsc egzekucji. […] Miejsce egzekucji oraz pochowanie zwłok nie zostało upamiętnione.” (s. 302-303)

Felicjan Sz.: ”W czasie okupacji w sierpniu 1942 r. przyjechał do wsi Szpringer w mundurze SS i 5 mężczyzn w czarnych mundurach. Tego dnia zamordowali rodzinę Abrama Lernera składającą się z 4 osób w tym 2 dzieci, prostuję, 1 osobę, ojca Lernera zamordowali. Żony Lernera tego dnia nie zamordowali, gdyż jej nie było w tym czasie w domu. Druga rodzina nazwiska nie pamiętam, przypominam sobie tylko imię Moszek – zginęło wówczas 2 dzieci w wieku 2-6 lat, żona Moszka Ruchla lat 35. Czy tego dnia zginął Moszek nie pamiętam. Obie te rodziny pochodziły ze wsi, uprawiali ziemię, a poza tym mieli własne sklepy.” (s. 308-309)

Tadeusz K.: ”Przypominam sobie, że w sierpniu 1940 lub 1941 r. do wsi przyjechali taksówką jacyś osobnicy, prawdopodobnie gestapo i zabrali 4 Polaków: Andrzeja Lisa, Danaja imienia nie znam, Jana Magdziaka- sołtysa, Józef Lupę, pomocnika sołtysa i Żyda o imieniu Abram, nazwiska nie pamięta [Abram Zycer, zwany Jabramkiem ur. w 1918 w Ruszowie r. syn Lejba i Chaji z d. Gutcherz, zginął w Auschwitz 26 lutego 1942 r] . Gdzie zostali wywiezieni nie wiem, gdyż żaden z nich nie wrócił.” “W 1942 r., gdy kopałem ziemniaki na swoim polu usłyszałem krzyk i strzały. Zauważyłem uciekającą ze wsi małą Żydówkę w wieku 15 lat, z nią biegł jakiś osobnik w mundurze zielonym, dobiegł do niej, bił kolbą karabinu i z powrotem skierował do wsi. Dowiedziałem się, że Żydzi zamieszkali w Ruszowie zostali wymordowani. Ogółem tego dnia wymordowano około 10 osób. Nazwisk rodzin nie pamiętam, przypominam sobie jedynie imiona Mendla, rodzice Abrama Lernera, druga rodzina to Abram, Lejba, innych imion nie pamiętam.” (s. 210-211)

Bronisław Z.: ”Po żniwach 1941 r. do Ruszowa przyjechali Beker i Szpringer, którzy mieszkali w Sitańcu i wymordowali dwie rodziny Żydów liczące osiem osób. Wśród zamordowanych byli Lejba z żoną i córką oraz Abram z żoną i synem. Tego samego dnia zostało zamordowanych dwóch Żydów, którzy przyjechali do Ruszowa ukrywać się u miejscowych Żydów.  Żydzi ci zostali pochowani przez miejscową ludność na terenie Ruszowa. Miejsce pochowania zwłok nie zostało upamiętnione. Nie przeprowadzono także ekshumacji.” (s. 342)

Bolesław M.: ”Przed wysiedleniem, chyba w 1941 r. jesienią przyjechało do Ruszowa 3 SS-manów, m.in. Szpringer z Sitańca i wystrzelali dwie rodziny Żydów, ogółem 8 osób. Były to rodziny Lejbów i Abramów. Mieszkali na stałe w Ruszowie, byli rolnikami. Dwoje z zastrzelonych osób to byli starcy w wieku ponad 70 lat, pozostali w wieku od 10 do 40 lat. Pamiętam, że dziesięcioletnia dziewczynka usiłowała uciekać, odbiega około 20 m od miejsca egzekucji, ale jeden z SS-manów strzelił do niej i zabił. Tego samego dnia rozstrzelano także dwie małe dziewczynki i dorosłą Żydówkę, nazwisk ich nie znam, gdyż przyjechały one z Zamościa. Żydzi, których wymordowali w Ruszowie pochowała miejscowa ludność w dole dotychczas nie ekshumowano. Miejsce egzekucji i pochowania zwłok zamordowanych nie zostało upamiętnione.” (s. 314-315)

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Ruszowie. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

IPN BU 2448/608 strony 1-4 Ankieta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badaniach Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972, Ankiety dotyczące województwa lubelskiego – VIII, powiat Zamość: ankiety.

IPN BU 2448/607 Ankieta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce oraz Okręgowej Komisji Badaniach Hitlerowskich w Warszawie, zebrane w latach 1968-1972, Ankiety dotyczące województwa lubelskiego – VIII, powiat Zamość: ankiety.

Igła. Informator Gminy Łabunie, styczeń-marzec 2015 strony 1, 4, 5

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], anonimowy mieszkaniec wsi Ruszów, słowa klucze: żydowski grób w Ruszowie; rozmowę przeprowadzili Agnieszka Nieradko, Marek Kołcon i Andrzej Jankowski, Ruszów, 10 maja 2021 r.

Rejestr Miejsc i Faktów Zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, woj. zamojskie, Warszawa 1994  

Akta dotyczące zbrodni hitlerowskich popełnionych przez Niemców na terenie Zamojszczyzny

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.