Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

O istnieniu nieoznakowanych żydowskich grobów ofiar Zagłady na terenie miejscowości Radecznica dowiedzieliśmy się z listu pana Stanisława Zybały (rocznik 1930), mieszkańca tej miejscowości, skierowanego 6 października 2010 r. do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Lublinie, skąd trafił do Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy. Do listu dołączona została mapa Radecznicy narysowana przez pana Zybałę, na której zaznaczono miejsca pochówku zamordowanych Żydów. Pan Stanisław, w liście oraz w trakcie naszych dwóch spotkań z nim, opisał następujące wydarzenia:

“Najpierwszy pogrom. Tutaj [w liście] ja nie ująłem, bo tutaj został zabity Wulwa Mantel, ale tutaj, tak jak to było powszechne w 1939 roku między hitlerowcami a bolszewikami był taki okres bezkrólewia. I wtedy robiono pogromy i to w każdej miejscowości. Najlepiej to ja mam opisany ten pogrom w Żółkiewce, ale był też w Radecznicy robiony. […] Jak to w okresie bezkrólewia, przeszli przez Zaporze i Radecznicę jakieś tam nieokreślone ludzie i ostrzelali wszystkie domy i wtedy szukano kluczy do kościoła u tych, u Żydów. Podobno Żydzi mieli wziąć klucze, a katolicy mieli chodzić do Żydów po klucze do kościoła. A to taka propaganda. I wtedy właśnie jest uprowadzony jeden. Zapamiętałem jak mi opowiadali, bo ja wtedy miałem 9 lat. Uprowadzony to się nazywał Wulwa.” (Radecznica, 28 lipca 2013 r.)

Grób siedmiu osób przy ul. Prusa zamordowanych w lipcu 1942 r. (na mapie Stanisława Zybały – mogiła koło kapliczki św. Franciszka):

“To było w lipcu 1942 roku. Ja wtedy z matką wracałem z grzybów. To zginął ojciec Wajstuch, jego zięć pochodzący z Turobina, córka Sura, czy Sara. […] A tu teraz [grób] naruszony został w tym roku, jak robili rurociąg – kanalizację, natrafili na pochówek z 1942 roku tych siedmiu osób, siedmiu czy dziewięciu. Moszek Wajstuch, jego córka Sura wysoko w ciąży i jej mąż, zięć Wajstucha i jeszcze czterech mężczyzn od tego Wulwy, tam gdzie Wulwa mieszkał. I tam to było pod ścianą tej chałupy. Te osoby tam wystrzelane zostały pochowane. I teraz na to natrafiono.” (Radecznica, 28 lipca 2013 r.)

Według relacji Stanisława Zybały zginęli wtedy Zelik, Menasze, Kalman i Sura.

Miejsce, w którym pierwotnie zakopano ciała zamordowanych wówczas Żydów wskazała nam żona pana Stanisława, pani Marianna: “Była jego [Rubina Weistucha – jedynego z tej rodziny, który wtedy nie zginął, przeżył Holocaust, po wojnie osiadł w Izraelu i kilkakrotnie wracał do Radecznicy, gdzie spotykał się ze Stanisławem i Marianną] siostra, taka piękna Sura, bo to nawet sąsiadki opowiadały, była taka piękna dziewczyna. Dziewczyna, to znaczy już mężatka. Była z pierwszym dzieckiem w ciąży. I ten żandarm mówi, żeby się odsunęła, bo to tylko mężczyzn zabijali, a kobiet nie. Tylko kobiety wtedy po tej masakrze, można powiedzieć, uciekły tutaj do lasu. Uciekły do lasu z wielkim lamentem, że tutaj morderstwo zostało, zbrodnia została popełniona. To wtedy ta Sura była wysoko w ciąży i ona się rzuciła mężowi na szyję i wtedy jak puścił serię, to gdzieś dostała tu tego. Gdzieś dostała tu, tędy po brzuchu, bo to maleństwo się jeszcze później rzucało w tym brzuchu, jeszcze przez chwilę, ci to tam, sąsiedzi co widzieli. Ja to nie mogę o tym spokojnie rozmawiać…” (Radecznica, 15 października 2013 r.)

W sierpniu 2012 r. w trakcie prac ziemnych przy ul. Prusa w Radecznicy natrafiono na fragmenty ludzkich kości. Szczątki trafiły do Zakładu Patomorfologii Szpitala Wojewódzkiego w Zamościu, skąd jesienią 2013 r. zostały odebrane przez przedstawiciela Komisji Rabinicznej i pochowane na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie. W toku postępowania ustalono, że odnalezione szczątki “należą najprawdopodobniej do osób narodowości żydowskiej – członków rodzin o nazwiskach Weistuch (w tym Mosze Weistucha i jego córki Sary) oraz Mantel, które w lipcu 1942 r. zostały rozstrzelane przez funkcjonariuszy państwa niemieckiego.”

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 15.10.2014 r. przeprowadzono wizję lokalną miejsca zbiorowego grobu wskazanego przez świadka (GPS:N50°45′11.91”E22°49’41.97”). W miejscu tym w przeszłości odsłonięto szczątki ludzkie, które zostały pochowane przez przedstawicieli Komisji Rabinicznej na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie.

Nie prowadzono badań georadarowych.

Pomiar rzeźby terenu (LIDAR) w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie przeprowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji na temat tożsamości ofiar i lokalizacji żydowskich grobów w Radecznicy. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Stanisław Zybała [świadek naoczny], ur. 1930, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Radecznicy, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Radecznica, 28 lipca 2013 r.

Zybała M., Zybała Rozwar S., Tak Cię widzę Radecznico, Radecznica 1998-2000.

Grzeszkiewicz Smoter R., Zybała Rozwar S., Ludność żydowska w gminie Radecznica, Szczebrzeszyn 2015.

GK 163/19, k. 1299, Ankieta miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich przeprowadzonych przez sądy grodzkie. Województwo lubelskie. Ankieta. Egzekucje. Groby województwo lubelskie; t. 8, k 1299.

IPN BU 2448/607, 608, Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, pow. Zamość.

IPN BU 2448/608 z akt zespołu Ankiety GKBZH w Polsce.

IPN Lu 1/13/78 kart 140, 140v, 141, 141v, b OKBZH w Lublinie, Ankietyzacja miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich, pow. Zamość.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach Polskich w latach 1939-1945, Warszawa 1994, woj. Zamojskie, s. 110.

Materiały dotyczące żydowskich grobów wojennych w Radecznicy (transkrypcje zeznań świadków, pliki video i audio z relacjami świadków) zostały opracowane dzięki dofinansowaniu ze środków Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w ramach projektu “Żydowskie groby wojenne. Dokumentacja.”