Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Pierwszy raz do Pawłówki pojechaliśmy jesienią 2021 r. Na miejscu spotkaliśmy mieszkańców, którzy wskazali przybliżone miejsce pochówku trójki żydowskich dzieci Ryfki, Jankiela i Balki, zamordowanych prawdopodobnie w 1943 r.. Z biegiem czasu i dzięki znakomitej współpracy z lokalną społecznością docieraliśmy do kolejnych szczegółów zarówna na temat okoliczności zamordowani tej trójki, ich tożsamości oraz historii ich rodziny. Kilkakrotnie spotkaliśmy się również z panem Władysławem W. rocznik 1932, który był świadkiem zamordowania trójki rodzeństwa Z jego opowieści wynika, że dzieci, Jankiel i Balka, były pod opieką dwóch młodych dziewcząt: siostry Ryfki i siostry ciotecznej Myndy. Matka trójki rodzeństwa została zamordowana w publicznej egzekucji w Pawłówce latem 1942 r. W Pawłówce to zdarzenie jest zwane egzekucją “pod figurą”, “zgonem” lub “spędem” :

“To starych [rodziców] nie było, bo tam był spęd, to tu została gdzieś ta Ryfka i Mynda . To obydwie, a jedna była starsza, druga była młodsza. No ale już panny byli. A jeszcze dwoje dzieci było: Balka i był taki Jankiel mały. A po ile lat, to ja tak chyba nie powiem, czy po siedem lat, po sześć, pięć, gdzieś w takich latach, bo ja już miał dziesięć lat, czy jedenaście.” (Pawłówka, 21 września 2021 r.)

Kiedy Niemcy weszli do wsi dwie starsze dziewczyny zaczęły uciekać, Ryfka przywołana płaczem młodszego rodzeństwa zawróciła i została zamordowana z Jankielem i Balką. Myndzie udało się uciec, jest jedyną ocalałą z tej rodziny, po wojnie wyjechała do Stanów Zjednoczonych i żyła pod zmienionym nazwiskiem.

“Te dwoje [Jankiel i Balka] wylatywali za nią i po żydowsku krzyczeli: „masi”, to tylkom pamiętał, płakali. A ona [Ryfka] wróciła się. Tamta [Mynda] nie wracała się, tylko poszła. I tam taki był sadek, ona za ten sadek i poszła. A ta [Ryfka] się rozstała, a tu akurat Niemcy wylecieli, i już ją [Ryfkę] wzięli. ” (Pawłówka, 21 września 2021 r.)

Ryfka, Jankiel i Balka zostali zamordowani i zakopani przy swoim rodzinnym domu, przy tej samej ulicy stały jeszcze dwa inne żydowskie gospodarstwa. Z opowieści mieszkańców gminy Rachanie, wynika, że przed wojną w Pawłówce żyły co najmniej trzy żydowskie rodziny. Zamordowane dzieci pochodziły z rodziny Aksztein. Ruchla i Solko mieli sześcioro dzieci o imionach Ryfka ur. 5 lutego 1921 r. w Komarowie, Josko ur. 10 marca 1923 r. w Pawłówce, Fioma/Sioma ur. 30 czerwca 1925 r. w Pawłówce, Hylko, Jankiel i Balka. 

Poza tym we wsi mieszkała siostra Ruchli z mężem Jankielem oraz dziećmi Lejzorem, Chaną i Myndą. Udało nam się ustalić losy kilkorga z wymienionych osób. 

Ruchla Aksztein prawdopodobnie zginęła 22 czerwca 1942 r. w publicznej egzekucji mieszkańców wsi zarówno chrześcijan i Żydów. Jej mąż Solko/Szolko oraz syn Josko zginęli w egzekucji we dworze jesienią 1943 r. W sumie tego dnia we dworze zginęło pięciu Żydowskich mężczyzn. “Jesienią 1943 r. do Pawłówki przyjechali Niemcy z Rachań. Okrążyli folwark dziedzica i w chlewie znaleźli dwóch Żydów. Pozostali Niemcy znaleźli w sadzie trzech Żydów. Jeden uciekł. Wszystkich pięciu rozstrzelano w lasku. Służbie z folwarku polecono pochować ich w miejscu rozstrzelania.” Z cytowanej ankiety wynika, że w 1961 r. ciała pięciu mężczyzn przeniesiono do Bełżca (IPN Lu 501/70).

Syn Ruchli Fioma/Sioma zmarł w wyniku zakażenia po przebiciu stopy gwoździem, trudno ustalić czy miało to miejsce przed czy w trakcie wojny. Los syna o imieniu Hylko pozostaje nieznany. Natomiast Ryfka (ok. 22 lat w chwili śmierci), oraz najmłodsze dzieci Balka i Jankiel (ok. 5-6 lat) zginęli zamordowani przy swoim rodzinnym domu i tam zakopani. 

Siostra Ruchli wraz z córką Chaną zginęły w obozie zagłady w Bełżcu. Jankiel i Lejzor zostali zamordowani w egzekucji w Rachaniach i tam spoczywają do dziś w masowej mogile. 

Upamiętnienie

29 i 30 marca w Tomaszowie Lubelskim i Pawłówce odbyły się uroczystości upamiętniające miejsce pochówku trójki żydowskich dzieci: Rywki, Bałki i Jankiela, zamordowanych i pochowanych w pobliżu ich domu w Pawłówce podczas Holokaustu. Było to jedno wydarzenie rozłożone na dwa kolejne dni.
W ramach projektu „Punkty odniesienia. Współtworzenie drewnianych macew z lokalną społecznością” dofinansowanego przez Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, wraz z uczniami jednej klasy liceum z Tomaszowa Lubelskiego i jednej klasy szkoły podstawowej z Michałowa, przygotowaliśmy drewniany marker w formie macewy, a następnie za pomocą przenośnego lasera wypaliliśmy na nim napis oraz imiona zamordowanych dzieci napisane rękami uczestników warsztatów.
Po warsztatach wraz z młodzieżą udaliśmy się na spacer do miejsca pochówku trójki dzieci, gdzie odbyła się uroczystość upamiętniająca oraz oznaczenie miejsca grzebaliska drewnianą macewą.
Oprócz młodzieży w uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz lokalnych, pracownicy muzeum regionalnego i Muzeum-Miejsca Pamięci w Bełżcu,  mieszkańcy Pawłówki, nauczyciele oraz lokalny chór.

Organizacja wydarzenia była możliwa dzięki wsparciu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce oraz Szloma-Albam-Stiftung. Wydarzenie było współfinansowane w ramach projektu „MultiMemo: Multidirectional Memory: Remembering for Social Justice”, realizowanego dzięki wsparciu Unii Europejskiej w ramach programu Citizens, Equality, Rights and Values (CERV).

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 29 marca 2023 r. przeprowadzono wizję lokalną w miejscu precyzyjnie wskazanym
(GPS: N 50°30.509’E 023°32.339′) jako grób 3 ofiar. Lokalizacja mieści się blisko głównego skrzyżowania miejscowości Pawłówka. Teren wskazany mieści się na tyłach nieistniejącego już domu, po którym do dnia dzisiejszego widoczne są pozostałości. Grób znajduje się na wzniesieniu w formie tarasu, fragment grobu prawdopodobnie jest pod krawędzią stromego wypiętrzenia widocznego na fotografiach lokalizacji.

Wskazany obszar poddano badaniom z użyciem georadaru (GPR). Zebrano 3 profile o nazwach:
PAW10001 – PAW10003, na echogramach oznaczono naruszenie warstw gleby w miejscu wskazanym jako lokalizacja grobu (czerwone strzałki) na ok. 1.90 – 3.90 mb, przypuszczalna głębokość ok. 0.80 – 1.0 m p.p.t.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Pawłówce. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

IPN Lu 501/70 Ankiety OKBZH w Lublinie zebrane w latach 1968-1973 dotyczące miejsc i faktów zbrodni hitlerowskich na terenie pow. Tomaszów Lubelski

IPN Lu 504/15 Wykazy osób zamordowanych w okresie okupacji hitlerowskiej z terenu pow. Tomaszów Lubelski sporządzone przez Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych w latach 1967-1971

Dzienniki szkolne Szkoły Podstawowej w Rachaniach z lat 1932-1933

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], mieszkaniec wsi Pawłówka Władysław W. ur. 1932 r., rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Pawłówka, 21 września 2021 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], mieszkaniec wsi Pawłówka Władysław W. ur. 1932 r., rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Pawłówka, 29 marzec 2023 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.