Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Na podstawie Rejestru miejsc i faktów zbrodni na terenie byłego województwa kieleckiego oraz wybranych dokumentów dotyczących żydowskich grobów wojennych m. Ostrowiec Świętokrzyski ze zbioru ankiet Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (IPN Bu 2448/354) w latach 1939-1944 na terenie miasta miały miejsce następujące wydarzenia: 

• 10 września 1939 r. na rynku w Ostrowcu rozstrzelano 10 Żydów. Ustalono nazwiska 8 osób:

małżeństwo Stejn, zam. ul Zatylna 17
małżeństwo Wiślickich, zam. Młyńsk
Modechaj (Mordka) Glattow, Nathan (Nusyn) Glattow, Rebeka (Rywka) Glattow, zam. ul. Nowa 4
Gutermanowa, zam. Rynek 34
Zwłoki pochowano w pojedynczych grobach na cmentarzu żydowskim.

• Pierwsze dni maja 1942 r. Hitlerowcy zastrzelili 36 Żydów, których nazwiska nie zostały ustalone.
• W lutym 1942 r. na terenie dużego getta w Ostrowcu rozstrzelano braci Baumsztejn za nieoddanie futer dla armii niemieckiej.
• W nocy 28 kwietnia 1942 r. na terenie getta rozstrzelano wyciąganych z domu około 40 mężczyzn:

dr Wacholder
adwokat Zeisl
Eliasz Bajnerman
Szyja Mincberg/Mincerberg
Szowela Metmacher/Szoela Matmachera
Szlama Kancenlenbogien/Kacznelenbogen
Szerman
Baila Cukierfrajn
Icek Kudłowicz
Josef Maliniak
Hersz Dawid Pancer
Alter Grynberg
Szymon Fiszman
Chaim Sztama
Jonas Zylberman
Gryneweja/Gdycwajg
Froim Blum
Pancer
Majerczyk/Majcherczakk ojciec i syn lub bracia
Dawid Mendelbaum
Izrael Rozenberg
Wojdorowicz/Wigdorowicz
Abraham Waldman/Waldeman

Zwłoki zagrzebano na cmentarzu żydowskim.

• 10 października 1942 r. podczas likwidacji tzw. dużego getta w Ostrowcu, rozstrzelano 2000 Żydów.
• 16 października 1942 r. w czasie pierwszego wysiedlenia Żydów na trasie od szkoły nr 1 do poczty w Ostrowcu rozstrzelano około 2000 Żydów wśród nich zginęli:

Pancer, l.35, zam. ul. Cegielna, rolnik
Moszek Szerman, l. 40, zam. ul. Iłżecka 16, krawiec
Szlojma, l. 35, woziwoda
Sana Sussapel, zam. ul. Sienna 16
Rozenberg Izrael, zam. Rynek
Szyja Miskier ur. 1905, zam. ul. Kościelna 30, urzędnik

Zwłoki ofiar częściowo zostały spalone, szczątki pochowano na cmentarzu żydowskim.

• 20 października 1942 r.  na terenie obozu pracy rozstrzelano 3 Żydów oskarżonych o rabunek. Ustalono nazwiska 2 ofiar:

Moszek Gotman
Abram Grynberg

• 20 października 1942 r. w obozie pracy w Bodzechowie zamordowano 18 Żydów z Ostrowca:

Gerson Wincygster zam. ul Stodona 10
Chil Elwing zam. ul. Okolna 13
Denkowska zam. ul. Stodolna 10
Reutmana zam. ul. Stodolna 10
Ciała zakopano na cmentarzu żydowskim

• W grudniu 1942 r. w tzw. małym getcie na terenie cegielni “Jadwiga” rozstrzelano 5 osób. Ustalono nazwiska 4 ofiar:

Szmul Miedziogrodzki
Baila Rubinsztejn
Rusa
Josek Ryba

• W tzw. małym getcie przebywało ok. 4000 Żydów z Polski i Austrii. W czasie likwidacji część osób rozstrzelano, część wywieziono.
• 10 stycznia 1943 r. w tracie drugiego wysiedlenia zamordowano 300 ostrowieckich Żydów. Wśród ofiar byli:

Dawid Hofman l.60 z żoną zm. ul. Siennińska,
Bumfeld lat 52, Bumfeld lat 48, Bumfeld lat 6,
Jachweta Kopelman lat 15,
Małach Szoel.
Zwłoki częściowo spalono i zakopano na cmentarzu żydowskim.

• W lipcu 1944 r. w Zakładach Ostrowieckich spalono w piecu martenowskim ciała 4 zamordowanych Żydów, mieszkańców Ostrowca. Ustalono 2 nazwiska ofiar:

Pinkwas Cukierman lat 32, zam. Rynek 50
Chil Mincberg lat 34, zam. Rynek 50

• W czasie likwidacji obozu, na placu w zakładach ostrowieckich zamordowano 14 Żydów z Ostrowca. Wśród nich byli:

Ajzyk Zajfman l.18 uczeń, zam. Ostrowiec ul. Siennińska 7
Zygielbaum l. 40 z córką, zam ul. Sienkiewicza w Ostrowcu
Gutholo l. 28 z Bodzechowa
Nuska Liberman l. 35, zam. Ostrowiec Rynek, kupiec
Jankiel Cukier l. 20, zam. Ostrowiec Rynek
Zwłoki pochowano na placu obok Zakładów Ostrowieckich, po ekshumacji na cmentarzu żydowskim.

• W 2014 r. w Ostrowcu Świętokrzyskim spotkaliśmy się ze zmarłym w 2020 r. Januszem Kotesiakiem, dyrektorem Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Świętokrzyskim oraz wieloletnim przewodniczącym Rady Miasta. Pan Kotesiak jako dziecko był naocznym świadkiem zabijania i zakopywania Żydów na cmentarzu  żydowskim w Ostrowcu:

“Proszę pani, ja jestem świadkiem. Ja jestem świadkiem i dlatego mogę powiedzieć, w którym to miejscu była ta zbiorowa mogiła. Bo ja ją pamiętam, dlatego, że, co tu będę się ukrywał, mieszkałem vis-à-vis, wie pani, cmentarza.

Ale rzecz polega na tym. Niemcy ten teren obstawili po prostu takimi płotami z plandeki i prawdopodobnie agregatami wciskali jakiś roztwór wapna, żeby zatrzeć ślady. I pi razy oko, wie pani, jeżeli to jest lapidarium i tutaj stoi te 153 macewy… i tu są takie dwa jeszcze, takie, wie pani, potłuczone te macewy, ale złożone w pryzmy, to gdzieś w tym rejonie był, długi taki, wykopany głęboki grób i tam po prostu warstwami…

– Czy jest pewność, że on [grób] jest w lapidarium, czy on może być też poza lapidarium?

-Nie wykluczam, wie pan, trudno mi po prostu sobie przypomnieć, ja byłem wtedy dzieckiem, gówniarzem, wie pan. W każdym razie na obszarze lapidarium, to jeżeli byście robili państwo jakieś badania geofizyczne, to i tak na zewnętrz, jak i wewnątrz. W większości ja sobie przypominam, że to było wewnątrz. Znaczy, dzisiaj, ten parkan, który tu powstał, to on jest po prostu umowny, to nie nawiązuje do niczego, ani do dawnej mogiły, bo wiecie państwo, nikt o niej nie wiedział, krótko mówiąc. 

Był to właśnie na kilkadziesiąt metrów długi wykop. I pamiętam tylko jedną taką scenkę, wie pani. Część tam była tych zwłok przysypana, ale niedokładnie, bo tak wystawał fragment ręki. No i co, może to jest najmniej istotne, ale to dlatego to utrwaliło się, żaba skakała po tym, taka zielona. Ten dół miał gdzieś około pięćdziesięciu metrów może. […] W każdym razie po prostu hurtem chowano w tym dokładnie miejscu. Czy teraz coś zostało po tej operacji niemieckiej w ziemi, trudno mi powiedzieć, bo to trzeba byłoby, nie wiem, zrobić jakiś sondaż, czy geofizyka wykaże w ogóle, to jest pytanie. (Ostrowiec Świętokrzyski, 2014 r.)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 09.09.2014 przeprowadzono wizję lokalną w Ostrowcu Świętokrzyskim na cmentarzu żydowskim. Podczas wizji w obecności świadka wskazano lokalizację zbiorowego grobu na terenie lapidarium (GPS: N 50° 56.542′ E021° 23.135′). Wskazany obszar poddano badaniom z użyciem georadaru. Zebrane dane georadarowe poddano procesowaniu oraz interpretacji. Na profilach georadarowych o nazwach OSW10001-OSW10006, OSW20001-OSW20005 zarejestrowano liczne naruszenia gleby sięgające do ok. 1.0 m p.p.t., a także punktowe głębsze anomalie sięgające ok 1.5 m p.p.t. Obszar poddany badaniom był wielokrotnie naruszany w przeszłości, co utrudnia interpretację, w drodze której można określić przybliżoną wielkość anomalii, która potencjalnie może świadczyć o istnieniu zbiorowego grobu. Głębsze anomalie mogą być związane z tradycyjnymi pochówkami występującymi na cmentarzu.  

Druga przybliżona lokalizacja zbiorowego grobu na terenie cmentarza żydowskiego (GPS: N 50° 56.502′ E 021° 23.118′)  jest znana dzięki zachowanej powojennej fotografii archiwalnej, na której zebrana grupa ludzi stoi w miejscu, które jest lokalizacją zbiorowego grobu. Na fotografii w tle widoczne są budynki, a także wieża kościoła, obiekty te uwiecznione w tej perspektywie są niezwykle pomocne w określeniu dokładnego miejsca grzebaliska ofiar.  Badania georadarowe w tej lokalizacji w celu precyzyjnego określenia lokalizacji zbiorowego grobu będą prowadzone na przełomie grudnia 2021 r. i stycznia 2022 r. 

W wyniku kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru pozyskano zdjęcia o sygnaturze GX8066 wykonane w dniu 03.02.1945 r. Na jednej z fotografii ujęto obszar cmentarza żydowskiego w okresie zimowym. W przypadku fotografii na których zalega śnieg interpretacja jest ograniczona w związku z brakiem możliwości dojrzenia zmian zaistniałych na powierzchni gruntu, niemniej jednak widoczne punktowe roztopy śniegu w miejscu wskazanym mogą być związane z naruszeniami gleby.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) ukazuje liczne nierówności we wskazanym obszarze.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com

Bibliografia

IPN Ki 53/4856 t.1 (Ds. 40/67 t.1) wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z Akt śledztwa Ds. 40/67 OKBZH w Kielcach w sprawie zbrodni popełnionych przez hitlerowców na terenie Ostrowca Świętokrzyskiego w latach 1939-1945

IPN Ki 53/4856 t.2  (Ds. 40/67 t.2) wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z Akt śledztwa Ds. 40/67 OKBZH w Kielcach w sprawie zbrodni popełnionych przez hitlerowców na terenie Ostrowca Świętokrzyskiego w latach 1939-1945

IPN Ki 53/4856 t.3 (Ds. 40/67 t.3) wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z Akt śledztwa Ds. 40/67 OKBZH w Kielcach w sprawie zbrodni popełnionych przez hitlerowców na terenie Ostrowca Świętokrzyskiego w latach 1939-1945

IPN Ki 53/4856 t.7 (Ds. 40/67 t.7) wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z Akt śledztwa Ds. 40/67 OKBZH w Kielcach w sprawie zbrodni popełnionych przez hitlerowców na terenie Ostrowca Świętokrzyskiego w latach 1939-1945

IPN Gk 164/5088 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z akt w sprawie osoby o nazwisku Zwierzyna vel Zwierczyna

IPN Bu 2448/354 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski ze zbioru ankiet GKBZH w Polsce 

IPN Bu 2448/353 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski ze zbioru ankiet GKBZH w Polsce 

IPN Ra 108/110 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z akt w sprawie karnej Stanisława Wiktorowicza

IPN Lu 315/232 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z akt w sprawie karnej Johanna Holzera

IPN Gk 195/V/12 Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski ze zbioru alertów ZHP dot. powiatu Ostrowiec Świętokrzyski

Wybrane dokumenty dotyczące żydowskich grobów wojennych w m. Ostrowiec Świętokrzyski z akt śledztwa o syg. S 19/09/Zn t.1 i t.2

Szymon Datner “55 dni Wehrmachtu w Polsce” s. 329 

Rejestr Miejsc i Faktów Zbrodni Popełnionych przez Okupanta Hitlerowskiego na Ziemiach Polskich w latach 1939-1945, woj. kieleckie, Warszawa 1980

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Janusz Kotesiak, data ur. 1938, temat i słowa klucze: żydowskie groby Ostrowcu Świętokrzyskim, rozmowę przeprowadzili Agnieszka Nieradko i Aleksander Schwarz, Ostrowiec Świętokrzyski, 2014 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.