Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W maju 2022 r. odbyliśmy wizję lokalną grobu dwóch osób w miejscowości Nowosielce. W nieoznakowanej mogile zagrzebane zostały szczątki żydowskiej kobiety oraz jej wnuczki. Towarzyszyli nam państwo Agata i Włodzimierz Kozieradzcy, którzy od lat zaangażowani są w dokumentowanie historii społeczności żydowskiej zamieszkującej Nowosielce do czasu wybuchu drugiej wojny światowej. Agata Kozieradzka na przestrzeni lat przeprowadziła wywiady z czterdziestoma mieszkańcami Nowosielec, którzy pamiętali swoich żydowskich sąsiadów i przyjaciół. Dzięki jej pracy wiemy wiele na temat ok. dziesięciu rodzin zamieszkujących wieś oraz znamy przybliżone miejsce pochówku Tauby Toder oraz jej wnuczki Mini Schaff. 

“Czesława pamięta straszny obraz, jak jeden Niemiec prowadził w kierunku Pisarowiec Żydówkę i małą dziewczynkę, którą nazywali chyba Hania. Nie wiedziała, gdzie je zaprowadził.

Daniela M., […] pracowała w budynku obok dworu i widziała jak Niemiec przyprowadził Żydówkę z dzieckiem pod dwór Gniewoszów, schwytane za niezgłoszenie się do getta w Bukowsku. W dworze stacjonowało dowództwo niemieckie, Gestapo. Przez noc zamknięta była w piwnicy- lodowni dworskiej. Daniela słyszała jak Żydówka prosiła krzycząc, żeby dać dziecku jeść. Widziała osoby z wioski, które ukradkiem ze strachu przed Niemcami przynosiły jedzenie i podawały przez okienko piwnicy. Na drugi dzień rano przerażona Daniela widziała przez okno, jak od dworu w stronę lasu pierwsza szła sześciesięcioletnia Żydówka w długim płaszczu a za nią dreptała mała siedmioletnia dziewczynka, czarnulka o kręconych włoskach. Dziewczynka przestraszona ciągle patrzyła za siebie. Za dzieckiem szło dwóch polskich milicjantów granatowych i gajowy, który pracował na dworze u Gniewosza. Na końcu szli dwaj Niemcy i strzelali w górę z automatów. Przy każdym wystrzale, przestraszona dziewczynka podskakiwała w górę i ciągle przerażona patrzyła za siebie. Tam w lesie babcia i jej wnuczka zostały rozstrzelane. Irena W. i Kazimiera wskazały miejsce w lesie, gdzie składały kwiaty na grób babci i wnuczki, zastrzelonych przez Niemców i tam pochowanych”. (z notatek Agaty Kozieradzkiej)

Zamordowana Tauba Toder była żoną Majera, z którym miała siedmioro dzieci. Jedna z ich córek Gitla (ur. 1909 r.) w 1934 r. wyszła za mąż za Lipę Schaffa i osiadła w Zagórzu. Mieli dwoje dzieci, syna Dawida i córkę Minię (ur. 1935 r.). Gitla i Dawid przeżyli wojną w Związu Radzieckim, Minia zginęła razem z babcią Taubą w Nowosielcach. 

“I Majer prosił Taubę uciekajmy, bo właśnie córka wyszła za mąż do Zagórza, tam mieli sklep, taką zacną rodziną też byli, bo jak już Majer coś powiedział, to było ważne. Był pociąg tutaj, Majer wsiadł i jechał do Zagórza pomagać przy dzieciach, bo ten mąż tej córki to był ortodoksyjny, modlił się, kiwał się. Modlił się, a nie pomagał przy dzieciach. I ten dziadek często jeździł i potem, jak już przyszedł Niemiec, tam w Zagórzu, do nich, jakiś, który szanował tę rodzinę i mówi: uciekajcie, bo będą się brać za Żydów. To był ’39 rok, Dawid miał 10 miesięcy, jak go w poduszkę gdzieś tam matka [zapakowała] i przeprawili się przez San i potem tam na Syberię. A babcia powiedziała, że ona się z Nowosielec nie rusza, ponieważ ona się tu czuje bezpiecznie i dajcie mi święty spokój. I nigdzie nie chciała. I ukrywała się w kilku tam gdzieś chyba miejscach, bo z tego, co z wywiadów wiem, że nie znali nazwisk, ale wiedzieli, że ktoś się tam ukrywał w tych stodołach, to potem ktoś wydał i są świadkowie, już poumierali, ale ja zdążyłam jeszcze z tymi ludźmi porozmawiać. Jak prowadzili kobietę, dziewczynkę i przechowywali przez noc w dworskiej lodowni, i ta babcia krzyczała tam: dajcie dziecku jeść, bo dziecko głodne. I ktoś tam widział, jak czołgali się gdzieś tam, podawali to jedzenie ci sąsiedzi. No i na drugi dzień rano eskorta wyprowadziła je do lasu.

– Ten las jest daleko?
– Nie, prosta droga, od dworu do lasu, wyprowadzili i tam rozstrzelali ich.
– A skąd wiadomo, które to miejsce dokładnie?
–  No, dwie kobiety, które tu są na zdjęciach też, z którymi rozmawiałam…Zawieźliśmy do lasu i one jako dziewczynki chodziły, tam kwiatki dawały na ten grób, bo wiedziały, że tam dziecko leży, także one to pamiętały. Zmarła w ubiegłym roku jedna”. (Nowosielce, 17 maja 2022 r.)

W zasobach Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie znajduję się dokument potwierdzający zamordowanie kobiety z dzieckiem w Nowosielcach. Do zdarzenia miało dojść wiosną 1942 r. w godzinach porannych, “przez noc wyżej wymienione osoby przebywały w dworcowej lodowni”. (IPN Rz 191/488)

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2022 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami”. “Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 17.05.2022 r. przeprowadzono wizję lokalną w celu ustalenia lokalizacji grobu dwóch ofiar.

W przypadku tej lokalizacji, bez dokładnego zakreślenia obszaru poszukiwań nie możliwe jest odnalezienie miejsca zbiorowego grobu

(przybliżone koordynaty GPS: N 49°34.259′ E 022°05.191′).

Nie prowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) przy tak topograficznie zróżnicowanym terenie jest niekonkluzywny.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Nowosielcach. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Agata Kozieradzka., temat i słowa klucze: żydowski grób w Nowosielcach, rozm. przepr. Agnieszka Nieradko, Nowosielce, 17 maja 2022 r.

IPN Rz 191/486 Ankiety Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Egzekucje, powiat Sanok, 1968-1969

Archiwum Agaty Kozieradzkiej z Nowosielec

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.