Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

W 2022 r. dwa razy odwiedziliśmy Mrzygłód w gminie Sanok w poszukiwaniu informacji na temat Żydów zamordowanych wiosną 1942 r. przez policję niemiecką. W latach 80 ubiegłego wieku Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie wszczęła śledztwo w sprawie tej zbrodni. W liście z 19 marca 1981 r. Komenda Milicji Obywatelskiej w Sanoku pisze do OKBZH w Rzeszowie: 

“[…] Posiadana przez Was wiadomość, że policja niemiecka wiosną 1942 r. w Mrzygłodzie zastrzeliła 25 osób potwierdza się. Mordu nie dokonano w jednym dniu. W jednym dniu rozstrzelano kilkanaście osób, część z nich uciekła i ukryła się. Policja wyłapała ich na drugi dzień i rozstrzelała. Zbiorowa mogiła rozstrzelanych znajduje się w lesie w Mrzygłodzie w kierunku miejscowości Końskie”. (IPN Rz 602/445)

Udało nam się porozmawiać z dwiema osobami pamiętającymi wywózkę Żydów na obrzeża wsi na stracenie. Pan Czesław Buszkiewicz:

“Ci Żydzi to mieli nazwiska i przezwiska. Był taki Berku, ale jak on się nazywał, to ja nie wiem. On miał skład skór. Tam jest plac szkolny w tej chwili. Był Abrumciu, od Abrama. On się nazywał Abraham Teper. Moja babcia tu piekarnię miała w Mrzygłodzie, to zawsze do niego chodziła tam, bo on miał największy sklep i najbogatszy Żyd był w Mrzygłodzie. Abraham Teper. […] I on, ten Abram i ci wszyscy ludzie tam są, w tym jednym miejscu. To w jednym dniu, proszę panią, było. Ten zbiorowy grób, on tam jest, ale on jest troszkę dalej, tam już takie dęby rosną. 

– Czyli ten pomnik nie stoi przy grobie?

– Obok stoi, takie pomniczki jakieś tam ktoś stawiał, takie metalowe. To jest obok drogi po lewej stronie jak się jedzie do Końskiego

[…] Przyjechali z Sanoka samochodem jednym, to było Gestapo. No i oni widzieli ten spis, gdzie Żydzi mieszkali. Żydów zabierali do auta. Poszło trzech ludzi, wykopali dół. I nad ten dół, proszę panią, w łeb, w łeb, w łeb”. (5 lipca 2022 r.)

W zasobach Szkoły Podstawowej w Mrzygłodzie znajduje się spisane świadectwa Wandy i Tadeusza Stoberskich o następującej treści: 

“Rozstrzelani mrzygłodzcy Żydzi zostali wywiezieni furmanką przez jednego z mieszkańców na miejsce straceń. Jeden z mieszkańców Mrzygłodu- naoczny świadek opowiada, jak wracając tego dnia lasem z Jurowiec widział moment rozstrzelania Żydów. Rozstrzeliwań dokonywało kilku hitlerowców. Z przekazu osób już nieżyjących wiemy, że w tym samym czasie hitlerowcy dokonali egzekucji na rocznej dziewczynce uderzając jej główką o pień drzewa”.

W książce autorstwa księdza Krzysztofa Żołyniaka o historii parafii w Mrzygłodzie znajdują wspomnienia świadków tamtych wydarzeń:

“Jan Sokołowski: Gestapowiec na oczach matki [prawdopodobnie chodzi o Małkę Schwarz i jej córkę Ryfkę] wziął dziewczynkę za nogę i uderzył o drzewo tak, że główka dziewczynki odpadła kilka metrów. Matka zaczęła przeraźliwie krzyczeć, podszedł do niej gestapowiec i strzelił dwa razy, ale jeszcze jej nie zabił. Gdy upadła, stanął jej na gardło i butem zmiażdżył krtań, wtedy przestała krzyczeć.

Barbara Rudnicka: Było to na wiosnę, wtedy kwitły wiśnie. Ile razy widzę kwitnące wiśnie, wspominam Żydów. Pod gminę przyjechało auto gestapo, był to prawdopodobnie ten sam oddział, który dokonywał egzekucji Żydów w Ustrzykach Dolnych. Jak wyliczyliśmy z grabarzem Chutkowskim, rozstrzelano wtedy 29 osób. […] Esterkę wyprowadził gestapowiec z domu, postawił na klocku do rąbania drewna, strzelił a ona upadła na gnojówkę. Jej brata zaś zastrzelił w stodole. Do grzebania zaś zmuszono pod karabinem młodych chłopaków, między innymi w tej grupie był mój wujek Zygmunt Wolwowicz. Nie wszystkich Żydów rozstrzelano od razu. Kilka razy przyjeżdżało Gestapo strzelać Żydów. Natomiast tych, których nie rozstrzelano, Niemcy ogłosili, że będą przesiedleni. Zebrano ich wszystkich na rynku i wywieziono do Zasławia, prawdopodobnie wszyscy zginęli. 

Stanisława Stróżewska: Część Żydów wywoziło na górę auto niemieckie, brali ich po dwoje i tak kursowali tam i z powrotem. Na miejscu, gdzie dziś mieszka Tadeusz Wolwowicz, na tzw. Granicy, był żydowski dom. Myśmy paśli krowy. Przyjechali Niemcy i wszystkich tych ludzi rozstrzelano na miejscu, chyba sześcioro. Gdzie ich pochowano, nie wiem. Innego chłopaka zastrzelono nad Sanem i tam go pochowano, buty było widać. 

Wanda i Tadeusz Stoberscy: Pamiętamy małego chłopca ok. 12 lat Mojsia, których rodziców schwytano w czasie łapanki. Ukrywał się kilka dnia w rosnących zbożach. Do czasu ujawnienia się, kiedy to z grupą Żydów został wywieziony furmanką do Tyrawy Wołoskiej”.  (Żołyniak, 2017)

W miejscu egzekucji i pochówku ofiar znajduje się kilka obiektów umieszczonych tam w różnych okresach powojnia. Są to krzyże różnej wielkości jak również metalowa konstrukcja kształtem przypominający żydowski nagrobek zwieńczony gwiazdą Dawida. Najnowszy pomnik pochodzi z 2013 r. i jest następującej treści:

“Pamięci Żydów Polskich zamordowanych przez Gestapo wiosną 1942 r. Pamięci trzech osób narodowości romskiej i jednego Słowaka zamordowanych przez Gestapo 1942 r”. 

Tekst kończy się słowami Jana Pawła II: Módlmy się za umiłowanych naszych braci. Społeczność Mrzygłodu 2013. Na tablicy znajdują 24 nazwiska żydowskich mieszkańców wsi. Z treści tablicy wynika jednak, że unicestwienie społeczności żydowskiej Mrzygłodu przebiegało etapami. Do pierwszej masakry miało dojść wiosną 1942 r. do kolejne w lipcu tego samego roku, ostatni jest datowana na wrzesień 1942 r. Niemniej jednak lokalizacja grobu pozostaje nadal nieznana i będzie przedmiotem badań Fundacji w najbliższym czasie. 

W książce księdza Żołyniaka znajdują się wspomnienia mieszkańców wsi o żydowskich sąsiadach:

“Wśród najstarszych mieszkańców wsi żywa jest pamięć o Żydach mieszkających w centrum miejscowości. Wymieniają następujące rodziny:

• Majer Mark i Estera Mark mieszkali w budynku akuszerki Fikowej. Majer handlował końmi, Estera prowadziła mały sklepik.
•  Szkulnik – rabin, trudnił się ubojem rytualnym. Mieszkał w domu, który znajdował się na terenie ogrodu szkolnego.
• rodzina Tepperów: Ryfka, Abraham, Nuchman, Mojżesz. Mieszkali w budynku, w kórym w latach powojennych znajdowała się Milicja Obywatelska. Rodzina Tepperów to najbogatsi Żydzi mrzygłodzcy. Ryfka była świetną piekarką i prowadziła sklep z pieczywem oraz innym asortymentem. Abraham, jej mąż, zajmował się dostawą różnych towarów do sklepu. 
• Hersch Rochmes prowadził szynk, mieszkał wraz z synową i dwoma synami w budynku dziś należącym do Leopolda Biegi.
• Na działce Domu Ludowego stały dwa domy żydowskie zamieszkałe przez dwie rodziny Żydów. Lejba miał dwie córki i syna, prowadził sklep tekstylny, Szelma prowadziła sklep mięsny.
• Lejb Shek miał trzy córki. Wspólnie zajmowali się krawiectwem oraz prowadzili gospodarstwo rolne. Mieszkali w miejscu obecnego ogrodu Stanisława Łomińskiego.
• Córka Estera (Jaśka z Granicy) prowdziła mały sklepik (trafika), który mieścił się w obecnym budynku obok domu pani Winiarskiej.
• Ida Bronik kupiec, wraz z córką zamieszkiwał w budynku obecnej apteki.
• Rodzina Schwarz: Mendel. Mindla, Salomon, Małka, Ryfka. Rodzina mieszkała w obecnym budynku Krzysztofa Figieli, gdzie znajdował się sklep wielobranżowy”. (Żołyniak, 2017)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 27.04.2023 r. przeprowadzono wizję lokalną w celu wyznaczenia obszaru zbiorowego 26 ofiar. Wytypowane miejsce (GPS: N 49°37.369′ E 022°15.067′) zostało poddane badaniom z użyciem georadaru (Mala X3M/Ramac 500 Mhz), zebrano 7 profili o nazwach: MRZ10001, MRZ10002, MRZ10003, MRZ10004, MRZ10005, MRZ10006, MRZ10007.

Na echogramach zaznaczono naruszenia warstw gleby (zał. mrzygłód zestawienie echogramów MRZ10001-MRZ10007 – czerwone strzałki) na ok. 1.1 mb – ok. 6.8 mb, głębokość ok. 1.0 m – 1.2 m p.p.t. Przybliżony obszar, który zajmuje grób to: 2.5 mb x 5.0 mb.

Pomiar rzeźby terenu w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Mrzygłodzie. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

IPN Rz 602/445 Korespondencja ogólna dot. wyjaśnienia okoliczności śmierci dwudziestu pięciu osób narodowości żydowskiej i cygańskiej rozstrzelanych przez Niemców 1942 r. w Mrzygłodzie

Skarby Podkarpackie nr 5(30) 2011 wrzesień- październik 

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Czesław B. ur. 1936 r, temat i słowa klucze: żydowski grób w Mrzygłodzie rozm. przepr. Agnieszka Nieradko i Anna Skiba, 5 lipca 2022 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: mieszkanka Mrzygłodu ur. 1936 r,, temat i słowa klucze: żydowski grób w Mrzygłodzie rozm. przepr. Agnieszka Nieradko i Anna Skiba, 16 listopada 2022r.

Ks. Krzysztof Żołyniak “Mrzygłód. Zarys dziejów parafii” Rzeszów 2017

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, woj. krośnieńskie, Warszawa 1983 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.