Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Z dokumentów Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Lublinie wynika, że do prześladowania Żydów w Łęcznej dochodziło jeszcze przed utworzeniem getta. 

Mieszkanka Łęcznej Irena A. zeznaje: “W miejscowości Łęczna mieszkało około 5000 osób w tym 80% ludności żydowskiej. Przed utworzeniem getta były tam komórki kryte blachą. Spędzono tam Żydów rozebranych do naga, bez pożywienia. Leżąc umierali z głodu i oparzeń ponieważ było to lato a od rozgrzanej blachy dachowej dostawali oparzeń. Był to rok 1940, w lipcu-sierpniu. Tych, co pozostali przy życiu popędzono piechotą do Bełżca, ponad 100 km”. (IPN Lu 501/48)

Getto w Łęcznej zostało utworzone w 1940 r. przy ul. Partyzanckiej. Na niewielkiej powierzchni stłoczono żydowskich mieszkańców miasta oraz mieszkańców okolicznych miejscowości. Do łęczyńskiego getta trafiło również kilka rodzin żydowskich z Wiednia. Żydzi byli wykorzystywani m.in. do prowadzenia prac polowych w znajdującym się nieopodal majątku Podzamcze. 

Największa masakra ludności żydowskiej dokonała się wraz z likwidacją getta jesienią 1942 r. lub 1943 r. “Rozstrzelano ok. 900 osób. Grupowo wyprowadzano osoby z getta nad wąwóz przy synagodze i rozstrzelano. […] Zwłoki były zrzucane do wąwozu a następnie zmuszano ludność polską do zagrzebywania zwłok w tym samym miejscu”. (IPN Lu 501/48)

Ponadto, w tym samym czasie, jesienią 1942 lub 1943 r., w ramach “akcji tępienia Żydów” 50 osób zostało zamordowanych i zagrzebanych w dole przy ul. Łańcuchowskiej. Następny nieoznakoway grób masowy ofiar likwidacji getta ma się znajdować przy ul. Bożniczej, gdzie zagrzebano ciała ok. 70 osób. Z tego samego okresu pochodzi dół przy ul. Kanałowej, przy budynku mleczarni, w którym znajdują się ciała 23 bezimiennych Żydów. (IPN Lu 501/48)

Z niektórych źródeł wynika, że egzekucje przy Łańcuchowskiej i Kanałowej miały miejsce dzień po zamordowaniu ok. 1000 osób przy łęczyńskiej synagodze. W mleczarni w okolicach ul. Kanałowej znaleziono 23 ukrywających się Żydów, a w bunkrach przy ul. Łańcuchowskiej kolejne 50 osób. Wszystkich rozstrzelano (https://teatrnn.pl/ar/leczna-akcja-re, data dostępu 7 marca 2023).

W roczniku Towarzystwa Miłośników Ziemi Łęczyńskiej z 2014 r. Romuald Dylewski taki opisuje dzień wymordowania kilkuset Żydów w Łęcznej: “Mord zaczął się koło południa i trwał kilka godzin… Zabijano ludzi partiami nad brzegiem wąwozu przy bożnicy, nieco ponad sto metrów od naszego domu, niemal w miejscu moich dziecinnych zabaw. Zabici lub ranni wpadali do wąwozu i tam byli przysypywani ziemią. Przed egzekucją prowadzono selekcję, część ludzi zostawiono, część kierowano do wąwozu. Nie zawsze się to udawało. Naszą dentystkę, panią doktor Esterę Mandeldort wyselekcjonowano do pozostania, jej małą córeczkę do wąwozu. Córeczka nie chciała odejść od mamy, rozpaczliwie płakała, mama wzięła ją na ręce i poszła razem z nią do wąwozu… Mimo, że działo się to tak blisko naszego mieszkania, podobno niewiele było słychać. Może z powodu ukształtowania terenu, może przysłaniały budynki, może z nadmiaru napięcia, w każdym razie moja rodzina zapamiętała raczej ciszę…A zamordowano wtedy strzałami karabinów maszynowych około tysiąca osób, mieszkańców Łęcznej i osób zwiezionych tu w międzyczasie z różnych stron”. (Merkuriusz Łęczyński, 2014) 

W zasobach lubelskiej Bramy Grodzkiej znajduje się zapis rozmowy z innym mieszkańcem Łęcznej, Jerzym Kiełbowiczem (ur. w 1931 r.): 

“Z tej starej Łęcznej to jest, natomiast wymordowanie tych Żydów nastąpiło przy bożnicy w takim wąwozie, Łęczna leży na takiej górce, był taki wąwóz, ustawiano ich nad wąwozem, rozstrzeliwano i oni do tego wąwozu wpadali. Tam ze trzech się uratowało rannych, ale wszyscy tam, tak jak ja pamiętam to wtedy wymordowano około 800 Żydów, a resztę chyba wywieziono do obozów koncentracyjnych.

• A czy pan to widział, ten moment?
• Ja samego momentu strzeli.. rozstrzeliwania nie widziałem, tylko potem żeśmy wszyscy wiedzieli, że to jest to miejsce, że to zostało przysypane, a potem przeniesiono ich za bożnicę, wykopano olbrzymi dół i tam pochowano i do dzisiejszego dnia te szczątki tam, tak jak się orientuję, istnieją. […] 
• Ale czy to miejsce zostało jakoś upamiętnione wtedy, czy…
• Nie, wtedy to przysypano ziemią a potem, tylko nie pamiętam, w jakim czasie wykopano olbrzymi, już bezpośrednio za bożnicą, tak przy bożnicy olbrzymi dół i tam te wszystkie zwłoki, resztki do tego dołu. Czy tam jest jakieś upamiętnienie? To ja nie mogę dzisiaj powiedzieć, w każdym razie wiem, że ten dół był, bożnica tak stała, troszkę było takiej powierzchni równej i potem znów zejście i tam pochowano tych, te szczątki. Czy tam jest w ogóle jakaś, to ja muszę powiedzieć, że nie, nigdy nie widziałem tego, być może, że jest to jakiś taki kamień, czy coś takiego”. (https://teatrnn.pl/historiamowiona/swiadek/Kie%C5%82bowicz%2C_Jerzy_%281931-2015%29?tar=109930, data dostępu 2 sierpnia 2022 r.)

Rejestr miejsc i faktów zbrodni dla byłego województwa lubelskiego odnotowuje następujące wydarzenia na terenie miasta:

• grudzień 1942 r.: żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali na ul. Krasnostawskiej trzech Żydów. Zginęli: Szajnda Lichtenberg, Uszer Lichtenberg (syn Lejzora i Sury Chany z d. Mitelhauz , brat Chaima) kupiec, i Zelik Tenenbaum.

Ciała zakopano w miejscu egzekucji. 

Jesienią 1942 lub 1943 r.:

• żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali obok synagogi na ul. Bożniczej ok. 970 osób, więźniów obozu pracy w Łęcznej, który tym samym uległ likwidacji. Ciała zakopano w miejscu egzekucji. 
• żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali na ul. Łańcuchowskiej 50 Żydów. Ciała zakopano w miejscu egzekucji. 
• żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali na ul. Kanałowej 23 Żydów. Ciała zakopano w miejscu egzekucji. 

(Rejestr miejsc i faktów zbrodni… woj. lubelskie, Warszawa 1985 r.)

W trakcie kwerendy archiwalnej w Instytucie Yad Vashem oraz Archiwum Państwowym w Lublinie udało nam się odtworzyć 252 imion i nazwisk żydowskich kobiet, mężczyzn i dzieci zamordowanych i zagrzebanych w dole przy łęczyńskiej synagodze. 

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2022 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami”. “Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 25 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz The Matzevah Foundation.

7 listopada odbyła się uroczystość upamiętniająca ofiary Zagłady w Łęcznej.  Wspólnie uczciliśmy pamięć około 1000 mężczyzn, kobiet i dzieci, obywateli II RP, a także Żydów czeskich, słowackich i niemieckich, więźniów łęczyńskiego getta brutalnie zamordowanych jesienią 1942 r. i pochowanych w pobliżu łęczyńskiej synagogi. W trakcie uroczystości zostały odczytane nazwiska dwustu pięćdziesięciu dwóch osób, które udało się odtworzyć w trakcie kwerendy archiwalnej.

Uroczystość upamiętniająca była efektem współpracy z Gminą Łęczna, Miejsko-Gminną Biblioteką Publiczną im. Zbigniewa Herberta w Łęcznej oraz Szkołą Podstawową nr 2 im. Tadeusza Kościuszki w Łęcznej, Towarzystwem Przyjaciół Ziemi Łęczyńskiej i Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce. 

Projekt został dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Łęcznej. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-194, woj. lubelskie, Warszawa 1985 r.

Dylewski Romuald “Łęczna-Holocaust (wspomnienie świadka)” w: Merkuriusz Łęczyński, Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łęczyńskiej nr 27, 2014,  s. 43-51

Relacja Jerzego Kiełbowicza, Teatr NN Brama Grodzka 

IPN Lu 501/48 Ankieta GKBZH w Polsce- Łęczna

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.