Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

“13 lutego 1942 r. funkcjonariusze gestapo rozstrzelali 8 osób narodowości żydowskiej. Zginęli:

Brand Szyja ur. 1903 r.

Fenig Izaak ur. 12.03.1916 r.

Fenig Mendel ur. 15.05.1879 r.

Fenig Mońka ur. 8.10.1912 r.

Fenig Pinkos ur. 10.08.1910 r

Fenig Rajsa ur. 11.11.1895 r.

Fenig Runda ur. 12.04.1912 r

Piszko Marynka

Ciała pomordowanych pochowano w 1942 r. na cmentarzu w Krzywej”. (Rejestr miejsc…, woj. krośnieńskie, 1983)

Informacja o pochówku na cmentarzu jest błędna, ciała ofiar zostały zakopane we wsi, w miejscu egzekucji obok karczmy, którą prowadziła jedna z rodzin. Ponad to nie udało się ustalić kim była Marynka Piszko ani potwierdzić, że taka osoba faktycznie istniała. 

W grudniu 2022 r. zleciliśmy kwerendę archiwalną w Archiwum Państwowym w Sanoku. W rezultacie dowiedzieliśmy się, że w rejestrze mieszkańców wsi Krzywe z lat 1935-1944 figurują dwie rodziny żydowskie:

• Małka Amzel zd. Keller ur. 1878 r. i jej dzieci: Feiga ur. 1906 r., Mala Handla ur. 1908 r., Chaja Blima ur. 1911 r., Markus Hersz ur. 1914 r.
• Mendel Fenig ur. 1879 r. jego żona Rozalia zd. Brand ur.1885 r. oraz ich dzieci: Pinka ur.1910 r., Ruchcia ur. 1912 r., Mala ur. 1914 r., Izaak ur. 1916 r., Gotha Estera ur. 1920 r., Marjem Fenig i Aryja ur. 1903 r.

Jesienią 2022 r. udało nam się spotkać z mieszkanką gminy Dydnia, która znałą historię zamordowani żydowskiej rodziny z opowiadań swojej babci:

“To był na pewno ’42 rok, w lutym ’42 obsada posterunku granatowej policji w Krzemiennej przyjechała do miejscowości Krzywe i rozstrzelała 8 osób, rodzinę Fenig i Kebny. Te osoby zostały na miejscu pochowane w zbiorowej mogile. I tak naprawdę do dzisiaj jest to miejsce nieoznaczone. Pani Genowefa T., była naocznym świadkiem i ona wskazała tak zero jedynkowo to miejsce i o nim wszyscy wiedzieli, bo to od małego dziecka mówiono: tutaj leżą Żydzi. Moja babcia wręcz mówiła: po nogach im jeżdżą. Są na pewno tu pochowani, nie było żadnej ekshumacji.

– Przypomni pani nazwisko tej rodziny?

– Fenig.

– Czyli oni prowadzili karczmę?

-Tak.

– Tam były też jakieś dzieci wśród zabitych?

– Tak, tak, były dzieci.

– Też były dzieci.

– Czy oni mieszkali w Krzywym, w swoim domu rozumiem, czy się jakoś ukrywali gdzieś? Tej, o żydowskiej rodzinie mówię.

– Nie, oni normalnie u siebie mieszkali i  funkcjonowali. Byli ostrzegani, bo tutaj też działał granatowy policjant, który powiedzmy bardziej współpracował z ludźmi. Po prostu był taki, jakby to tak powiedzieć ludzki, ten policjant granatowy i on ich też ostrzegał, że są plany, że będą rozstrzelani. No ale to, myślę, że to do ludzi nie docierało. Ludzie sobie może nie zdawali sprawy, że ktoś się odważy przyjechać po prostu rano i wyprowadzić za szopę, bo tak dokładnie to było. Zabili ich zaraz przy domu. Ich nigdzie daleko nie wieźli, a miejscowi musieli ich pochować”. (Dydnia, jesień 2022)

Z notatki służbowej sporządzonej przez pracownika Oddziału IPN w Rzeszowie 2 lipca 2018 r. dowiadujemy się szczegółów tego tragicznego zajścia. 

“[…] W tym czasie w Krzywem dochodziło już do tragicznych wydarzeń. Według zeznań mieszkańców Krzywego, Niemcy przyjechali do wioski saniami (w zeznaniach policjanta granatowego zanotowano informację, że Niemcy przyjechali samochodem), zapamiętano ogromną śnieżycę, która to miała uniemożliwić rozpoznanie sprawców.

Gestapowcy wtargnęli do “dawnej karczmy”, w której przebywała rodzina Fenigów:

• Mendel Fenig z żoną Raisą (Rojzą) oboje ok. 50-60 lat
• Icek i Pinkas bracia ok. kilkunastu lat
• Malka i Runda siostry ok. kilkunastu lat 
• oraz krewni Fenigów tj. Marynka Piszko ok. 50-60 lat, a także ponad 20-letni umysłowo chory Szyja Brand

Wyżej wymienieni od dawna zamieszkiwali w Krzywem, prowadzili sklep i trudnili się rolnictwem. Z zeznań świadków wynika, że część osób została zamordowana w środku, a inni w obejściu zabudowań. Żydzi zostali zastrzeleni strzałem w tył głowy, świadkowie widzieli wloty po pociskach z tyłu czaszki. Szyja Brand próbował uciekać, został zabity na szosie w kierunku Dydni. Gestapowcy strzelali do niego dwukrotnie. […] Do kopania grobów w ogrodzie Fenigów zaangażowano mieszkańców Krzywego”.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 26.04.2023 r. przeprowadzono wizję lokalną w obecności świadka, który precyzyjnie wskazał lokalizację (GPS: N 49°40.084′ E 022°11.484′) grobu 8 ofiar. Miejsce wskazane poddano badaniom z użyciem georadaru (Mala X3M/Ramac 500 Mhz). Zebrano 6 profili georadarowych o nazwach: KRZ10001, KRZ10002, KRZ10003, KRZ10004, KRZ10005, KRZ10006. Na echogramach zaznaczono naruszenia warstw gleby na ok. 1.5 mb – ok. 4.2 mb, głębokość ok. 0.90 m p.p.t. (zał. krzywe zestawienie echogramów KRZ10001- KRZ10006 – czerwone strzałki). Przybliżony obszar, który zajmuje grób to: 2.0 mb x 3.0 mb.

Pomiar rzeźby terenu w tym przypadku nie jest pomocny.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar zamordowanych w Krzywem. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com.

Bibliografia

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, Województwo krośnieńskie, Warszawa 1983 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: mieszkanka Gminy Dydnia, słowa klucze: żydowski grób w Krzywem, rozm. przepr. Anna Skiba, Dydnia, 16 listopada 2022 r.

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Kazimierz S., słowa klucze: żydowski grób w Krzywem, rozm. tel. przepr. Agnieszka Nieradko, Warszawa, 18 kwietnia 2023 r.

Notatka służbowa z 2 lipca 2018 opracowana na podstawie akt byłej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie o sygn. Ds. 13/70 (archiwum Urzędu Gminy w Dydni)

IPN Rz 191/214

IPN 191/189

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości. Materiały do tej strony zostały opracowane, zdigitalizowane i udostępnione w ramach projektu “Rozwój cyfrowego archiwum żydowskich grobów wojennych poza obozami Zagłady i edukacyjne wykorzystanie zasobów archiwum”, ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.