Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Rejestr miejsc i faktów zbrodni dla byłego województwa przemyskiego odnotowuje tylko jedną egzekucję na Żydach w Jarosławiu: 

1940 r. funkcjonariusze gestapo zamordowali na drodze w pobliżu Jarosławia dwie rodziny żydowskie (łącznie 5 osób). Wiadomo, że z rodziny Jankiela zginęły dwie osoby, jedna licząca 21 lat, druga 23 lata, z rodziny Szala zamordowano 3 osoby liczące kolejno 25, 28 i 54 lata. Ustalono również, że osoby te pochodziły z miejscowości Mirocin, pow. Przeworsk. 

Brak informacji o miejscu pochówku. 

Już w pierwszych tygodniach wojny liczebność żydowskiej społeczności w Jarosławiu znacznie się zmniejszyła po tym jak część mieszkańców za zgodą Niemców przeprawiła się przez biegnący przez Jarosław San do radzieckiej strefy okupacyjnej. Wspomina o tym swojej relacji ocalony z Aleksander Lubasz: “W Jarosławiu przed wojną mieszkało od 5-7 tysięcy Żydów. […] Miasto Jarosław jest rzeką San podzielone na dwie części. Stare miasto po jednej stronie Sanu pozostało u Niemców, a druga część miasta została według układu zawartego ze Związkiem Radzieckim została przekazana Związkowi Radzieckiemu. […] Po kilku dniach [Niemcy] wydali rozkaz, że wszyscy Żydzi muszą w ciągu trzech dni opuścić miasto. Żydzi mają się przed tym zebrać na stadionie. Stamtąd pod konwojem Niemcy zaprowadzili Żydów do Sanu. Pod tym konwojem mieli przejść przez most pontonowy na drugą stronę. Po drugiej stronie, gdzie było przedmieście Jarosławia Niemcy puścili Żydów i powiedzieli “Idźcie do swoich towarzyszy”. Ciekawe jest to, że na poręczach mostu były napisy kredą “kierunek na Palestynę.” […] Wysiedlenie Żydów z Jarosławia trwało 3 tygodnie. Ja wyszedłem ostatnim transportem. Było to po Kuczkach 1939 r.  Jarosław został Judenrein już w 1939 r. (301/3304)

W latach 1939-44 w Jarosławiu w klasztorze Benedyktynek [siedzibie gestapo] Niemcy rozstrzelali 3000 więźniów Polaków i Żydów NN. Zwłoki zostały pochowane w miejscu egzekucji w ogrodzie klasztoru w pobliżu baszty zwanej portową. W lutym i marcu 1944 r. hitlerowcy dla zatarcia śladów zbrodni ekshumowali zwłoki i wywieźli je do Koniaczowa i tam spalili. (IPN BU 2448/852)

W zasobach Działu Dokumentacji Zabytków ŻIH znajduje się wycinek z gazety datowany na 2011 r. informujący, że “na kirkucie [w Jarosławiu] przetrwało kilkadziesiąt nieoznaczonych mogił oraz zbiorowa mogiła 36 osób narodowości żydowskiej”.

Upamiętnienie

Miejsce grobu zostało oznaczone drewnianą macewą w 2020 roku ramach projektu “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami.”. Punkty odniesienia” to próba znalezienia sposobu na znakowanie odnalezionych mogił, zanim możliwe będzie ich upamiętnienie. Działanie ma na celu drobną ingerencję w krajobraz tych miejsc, która przypominałaby o tym, co w nim niewidoczne, a często obecne w pamięci lokalnych społeczności. Będąc jedynie tymczasowym upamiętnieniem, drewniane macewy mają otwierać możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, oswojenia ich, a być może także uruchomienia własnych, związanych z nimi praktyk lub trwałego ich upamiętnienia. 

Więcej o projekcie można przeczytać tutaj: https://tinyurl.com/muknnyd6

Projekt  “Punkty Odniesienia – oznakowanie 24 żydowskich grobów wojennych drewnianymi macewami. ” był realizowany dzięki dofinansowaniu Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny oraz  The Matzevah Foundation.

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

1. Lokalizacja

W dniu 01.06.20 r. przedstawiciel Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy i Fundacji Zapomniane (Aleksander Schwarz) odbył wizję lokalną na cmentarzu żydowskim w Jarosławiu w celu lokalizacji zbiorowego grobu trzydziestu sześciu ofiar, przywiezionych z Wólki Pełkińskiej w sierpniu 1943 r. Podczas wizji miejsce zbiorowego grobu, zostało precyzyjnie wskazane (GPS: N50°02.677’E022°38.439′) zgodnie z przekazem świadka/świadków oraz opisem lokalizacji. Miejsce to charakteryzuje się wyraźnie widoczną depresją o przybliżonym formacie: dł. 4.0 – 5.0 mb, szer. 1.0-1.5 mb. W miejscu złożenia ofiar rosną dwa duże drzewa, posadzone tam w celu naturalnego zaznaczenia miejsca zbiorowego pochówku. Ponadto przy zbiorowym grobie potomkowie upamiętnili płytą nagrobną jedną z ofiar spoczywającą w grobie zbiorowym, Chaję Brenner zamordowaną prawdopodobnie w dniu 12.08.1943 r. w Wólce Pełkińskiej i pochowanej na cmentarzu w Jarosławiu.

2. Fotografia nagrobka Chaji Brenner

Na fotografii nagrobka Chaji Brenner (data nieznana), tuż za nagrobkiem wyraźnie widoczne naruszenia gleby w postaci zapadliska, a także małej hałdy ziemi prawdopodobnie pochodzącej z miejsca wkopu jamy grobowej (zał. nr. 3 – strzałka 1). W tle wyraźnie widoczna zachodnia granica cmentarza (zał. nr. 3 – strzałka 2). Na ostatnim planie widoczne jest pole orne oraz prawdopodobnie droga polna (zał. nr. 3 – strzałka 3).

3. Rzeźba terenu (LiDAR)

Obraz rzeźby terenu potwierdza liczne naruszenia gruntu w tej lokalizacji. Topografia terenu cmentarza ukazuje miejsca zawierające nagrobki, wyraźnie widoczne są także granice kwater cmentarnych. Grób zbiorowy zlokalizowany jest w północno-zachodniej części cmentarza, gdzie jest znacznie mniej nagrobków oraz innych elementów utrudniających wykonanie wkopu. W związku z położeniem cmentarza na wzniesieniu, które utrudnia dojście do miejsca zbiorowego pochówku, można wywnioskować, że w przypadku zamordowania ofiar poza cmentarzem wykorzystano inną drogę transportu ciał. Od strony zachodniej cmentarza widoczna jest droga polna doprowadzająca do pól ornych, być może to właśnie tą drogą przywieziono ciała ofiar.

4. Badania georadarowe

W miejscu wskazanym jako zbiorowy grób przeprowadzono badania z użyciem georadaru firmy MALA GeoScience – RAMAC X3M 500MHz. Wykonano cztery profile w osi długości depresji, które nazwano JAR10002 – JAR10005 oraz trzy profile w osi szerokości depresji, które nazwano JAR20001 – JAR20003. Celem badań było zebranie i interpretacja danych pod kątem oszacowania wymiarów anomalii we wskazanym obszarze. Poniżej w tabeli anomalii (kompletna wersja raportu do pobrania) dla profili JAR1 oraz JAR2 podano przybliżone wymiary większych anomalii zarejestrowanych podczas badań. Podczas interpretacji wzięto pod uwagę anomalie pochodzące od korzeni drzew porastających teren w tej lokalizacji. Wartości podane w tabeli anomalii są przybliżone.

Archiwalna fotografia lotnicza

Nie prowadzono kwerendy fotografii lotniczych dla tego obszaru. Fotografia lotnicza dołączona do materiałów (prawdopodobnie datowana na 1944-45 r.) została użyczona dzięki uprzejmości osoby prywatnej i posłużyła jedynie jako materiał poglądowy.

Na fotografii wyraźnie widać granice cmentarza, a także poszczególne kwatery w zachodniej części. W miejscu wskazanym widoczne bardzo wyraźne naruszenie gleby w formie podłużnego pasa na osi północ- południe. Ponadto widoczne są mniejsze, punktowe naruszenia w rozległej kwaterze graniczącej z polem od strony zachodniej granicy cmentarza.

Kwerenda fotografii lotniczych dla tego obszaru będzie prowadzona w 2022 r.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w miejscowości Jarosław. Jeżeli wiesz coś więcej napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com. 

Bibliografia

IPN BU 2448/852 cz.1  strony 1, 2, 4, 5, 8, 9, 13, 14

IPN BU 2448/852 cz. 2 strony 1, 2, 3, 6, 7

IPN BU 2448/852 cz. 3 strony 1, 2, 3

301/3304 AŻIH Relacja Aleksandra Lubaszy

Skarby nr 2(27)/2011 Dział Dokumentacji Zabytków ŻIH

Nagranie Fundacji Zapomniane [zapis audio], imię: Roland S. mieszkaniec Jarosławia, temat i słowa klucze: żydowskie groby w Jarosławiu, rozm. przepr. Aleksander Schwarz, Jarosław, 1 czerwca 2020 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.