Typ miejsca

Informacje nt. zbrodni

Jesienią 2021 r. odbyliśmy wizję lokalną grobu ok. 25 Żydów, mężczyzn, kobiet i dzieci. Ofiary pochodziły z Komarowa i Tymina. Żeby uniknąć wywózki do obozu zagłady, zatrudnili się w folwarku do prac w polu. Nie udało się jak do tej pory ustalić, w którym roku zostali zamordowani.

Około dwudziestu osób zostało ustawionych nad wcześniej wykopanym rowem i rozstrzelanych. Zbrodni dokonali funkcjonariusze gestapo. W dniu egzekucji kobiecie z dwójką dzieci udało się schować, jednak zdradził ich płacz niemowlęcia. Przebieg egzekucji oraz miejsce zakopania szczątków ofiary w polu wskazali nam Anna i Wiesław, potomkowie naocznego świadka, który po wojnie był właścicielem pola i przekazał kolejnemu pokoleniu wiedzę o pomordowanych Żydach.

„Dwadzieścia dwie osoby, z Komarowa Żydzi. Jeden był z Tymina, bo tu gdzieś prowadził, jakiś taki sklepik miał. Ale później każdy się chował, uciekał, wiadomo, bo to tępili. I gdzieś tutaj się schowali, do wykopków tutaj byli. Wykopki zrobili. 

• Ale to było jakieś dworskie pole?
• Tak, dwór tutaj był, tam na mapach pani może sobie znaleźć. Tutaj ja pokażę mniej więcej, bo ja dwa budynki pamiętam, które tu stały. 

[…] Była matka z dwójką dzieci na oborze dworskiej. Chowała się. Bo ci, którzy szli już na śmierć, wyganiani byli, to mówią [do niej] tak: „schowaj się ty, żeby prawda wyszła później po latach”. No, żeby jakiś był świadek. Jej się udało jakoś schować, podsufitka taka była. Gdzieś na dachu wlazła, tam gdzieś za słomę. W sam róg, jak się dach zaczyna z tej strony, to tam się gdzieś tego [schowała]. No, ale później, jak dziecko zaczęło [płakać], no, wydało się. W każdym razie to [dziecko] mogło nawet roku nie mieć, może pół roku…Usłyszeli to dziecko. I właśnie wtedy, i jeszcze raz gestapo przyjechało. Facet jeden. I tutaj, tak z boku od tej mogiły, trzy metry tato mówił, może cztery…

• Ta kobieta z dzieckiem by była zakopana?
• Tak. Tu dwadzieścia dwie, a tu matka z dwójką dzieci. No, chyba chłopiec był ten drugi, nie wiem. […]
• A teraz co tam jest, w tym miejscu?

• Tu, gdzie pobici są? Tu, wie pani, tutaj jest… Teraz brat tam wszystko tak zrównał, zasiane zbożem jest, tam nic nie było, tam śliwka stała, ale wiatr śliwkę złamał, bo już swoje lata miała. Jeden świadek, który żyje, drzewo jest, grusza, pani zobaczy. Grusza stoi przedwojenna, to jeszcze z pana… Pozostałość jedna, ziemia i grusza została. I ich wybili tutaj, tak, jak ta grusza stoi, to z tej strony, tam nawet później znalazłem te naboje, kulki, jak strzelano. Bo było ustawione RTM-y i ich tak pod ten i później tak od tej gruszki może 5 metry. Ja tak mniej więcej tak z dokładnością do metra pokażę, to, gdzie jest dwadzieścia dwie osoby. I tu ich pobili po prostu i tutaj, nie wiem, Z. nazwisko, miał ich gdzieś niby zakopywać, bo Niemcy zlecili macie ich zakopać.[…]

Tatuś siedział na dworskim szóstaku [budynek gospodarczy] na górze i wyszedł z drugiej strony, widział to. Bo z tego podwórza to by zobaczyli i jego może by tam też… Z drugiej strony wyszedł i widział. I to ile on mógł mieć lat? ’32 rocznik. Z dziesięć lat. 

Niemcy wyprowadzili [Żydów], ustawili z tej strony, mniej więcej gdzieś tutaj i tutaj wszystko dokończyło żywota. A ten pan z Tyminu, ten Żyd, co mówiłem, on prowadził sklep, prosił, żeby go nie zabijali na klęcząco, bo oni kazali klękać. On tak ich prosił, że nie, on chce być zabity, jak już mają go zabić, to na stojąco. Jeden go kolbą [uderzył] i musiał uklęknąć. Nie wiem dlaczego…” (Falków, 21 września 2021 r.)

Identyfikacja grobu na podstawie nieinwazyjnych badań.

W dniu 03.12.2023 r. przeprowadzono wizję lokalną w obecności świadka (II pokolenie). Podczas oględzin miejsca wskazano precyzyjnie lokalizację zbiorowego grobu 22 ofiar (GPS: N50°32.634′ E023°29.011′) oraz przybliżoną lokalizację grobu 3 ofiar (GPS: N50°32.636′ E023°29.020′). Lokalizacja wskazanego zbiorowego grobu 22 ofiar znajduje się w polu ornym. W celu oznaczenia miejsca świadek wyłączył ten fragment pola z uprawy (zał. Falków fotografia 1,2,3 lokalizacji 1).

W dniu 09.04.2024 r. przeprowadzono badania z użyciem georadaru (MALA/X3M/Ramac 500 Mhz). Zebrano 8 echogramów o nazwach: FAL20001-FAL20008. Na echogramach oznaczono (zał. Falków zestawienie echogramów FAL2) naruszenie warstw gleby w miejscu zbiorowego grobu 22 ofiar. Zarejestrowane anomalie pojawiają się na ok. 1.5 mb – ok. 5.8 mb, głębokość ok. 1.0 – 1.20 m p.p.t. Przypuszczalny format grobu to: długość ok. 4.3 mb, szerokość ok. 2.4 mb.

Pomiar rzeźby terenu (LiDAR) nie jest pomocny w tym przypadku.

Nie prowadzono kwerendy archiwalnych fotografii lotniczych dla tego obszaru.

Kontakt i współpraca

Nadal poszukujemy informacji nt. tożsamości żydowskich ofiar w Falkowie. Jeżeli wiesz coś więcej, napisz do nas na adres mailowy: fundacjazapomniane@gmail.com

Bibliografia

Nagranie Fundacji Zapomniane (zapis audio), Wiesław K. i Anna mieszkańcy Falkowa urodzeni po wojnie, słowa klucze: żydowski grób w Falkowie górnym. Rozmowę przeprowadziły Agnieszka Nieradko i Ewa Koper, Falków, 21 września 2021 r.

Dziękujemy International Holocaust Remembrance Alliance oraz Ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie za dofinansowanie projektu badawczego, dzięki któremu zdobyliśmy materiały dotyczące tej miejscowości.