działamy

W kwietniu 2024 r. wystartowaliśmy z kolejnym projektem finansowanym ze środków Unii Europejskiej (program CERV), tym razem z dwunastoma partnerami z krajów UE. W toku następnych dwóch lat będziemy działać wspólnie z nimi oraz z partnerami lokalnymi.

W ramach ReActMem będziemy kontynuowali pracę nad trudnym dziedzictwem, wspierali działania edukacyjne, włączali mieszkanki i mieszkańców oraz organizowali kolejne wydarzenia publiczne. Pracujemy nad nowymi formami upamiętniania, nowymi sposobami opowiadania o przeszłości, która wciąż jest mało obecna lub najczęściej przemilczana na poziomie społecznym, ale i naukowym.

Nasi partnerzy projektowi to: Urban Memory Foundation, FestivALT, Brama Cukermana, Grupa Badaczki na Granicy – PAN, JCC Warsaw, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich, Żydowskie Stowarzyszenie Czulent, CEJI – A Jewish Contribution to an Inclusive Europe, LABA – A Laboratory of Jewish Culture, Marom Klub Egyesület, Uniwersytet w Würzburgu oraz Wspólnota Żydowska w Estonii. Celem projektu jest zainspirowanie zbiorowego wysiłku polegającego na zjednoczeniu aktywistów i instytucji w celu odkrywania i pracy z przeszłością dla dobra lepszej przyszłości. Poprzez serię 65 wydarzeń i inicjatyw partnerzy konsorcjum zbadają dynamikę między ruchami aktywistów a narracjami pamięci publicznej, zarówno kształtując, jak i przekształcając kulturę pamięci we współczesnej Europie.
Końcowym rezultatem projektu, zapewniającym możliwość przenoszenia doświadczeń, pomysłów i rozwiązań do innych krajów UE, będzie Podręcznik Rescue Memory dla aktywistów i instytucji publicznych, prezentujący analizę, wiedzę, najlepsze praktyki i praktyczne wskazówki na ten temat zebrane przez partnerów projektu.
Fundacja Zapomniane w ramach projektu ReActMem przeprowadzi 11 wydarzeń.

W ramach projektu MultiMemo nasza partnerska organizacja Fundacja Urban Memory 23 i 24 listopada 2023 zorganizowała we Wrocławiu cykl trzech wydarzeń związanych z premierą książki „Breslau/Wrocław 1933 – 1949: Studia nad topografią Zagłady”, poruszającej tematykę związaną z projektem. Cykl obejmował: 1) sesję naukową, 2) sesję publiczną w ramach cyklu OP_BOOKS oraz 3) spacer miejski po miejscach żydowskich związanych z historią Zagłady omawianą w książce. UMF wraz z partnerami, Politechniką Drezdeńską, Katedrą Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego, Fundacją OP ENHEIM i Niemiecko-Polską Fundacją Ochrony Zabytków Kultury zaprosił społeczność akademicką i szeroką publiczność Wrocławia na cykl spotkań z redaktorami Marią Luft i prof. Tim Buchen oraz współautorami książki: Annelies Augustyns, Karoliną Jarą, Agnieszką Jabłońską i Danielem Ljunggrenem.

W książce, która była tematem naszego cyklu wydarzeń, autorzy rzucają nowe spojrzenie na historię Holokaustu we Wrocławiu. Interdyscyplinarny zespół wybrał różne perspektywy i konteksty, w których wykluczenie, prześladowania i eksterminacja zachodziły w przestrzeni miejskiej oraz zrekonstruował miejsca i sfery życia Żydów: pracę i mieszkanie, religię i politykę, sztukę i kulturę. Skutki Zagłady badano także z perspektywy czasu – np. w odniesieniu do cmentarzy, kartografii miejskiej, wspomnień o Wrocławiu czy źródeł archiwalnych dotyczących Zagłady. Rozmowy w ramach cyklu wydarzeń dotyczyły m.in.: znaczenia topografii oraz przyjętego nietypowego przedziału czasowego badań, 1933–1949, w odróżnieniu od zwyczajowego spojrzenia na historię Wrocławia przed i po 1945 r. Przyjęta perspektywa pozwoliła nam dostrzec przenikanie się światów, przedwojennego i powojennego oraz dostrzec ciągłość niektórych procesów, jak funkcjonowanie szkoły w budynku przy obecnej ulicy Żelaznej, likwidacja cmentarza żydowskiego przy ulicy Gwarnej, czy współczesne wyzwania związane z upamiętnieniem niektórych miejsc, jak np. terenu po Nowej Synagodze przy ul. Łąkowej, gdzie do dziś znajdują się XIX-wieczne fundamenty budowli.

Książka jest efektem kilkuletnich prac badawczych międzynarodowego interdyscyplinarnego zespołu składającego się z 22 osób z 6 krajów, prowadzonych w latach 2018–2021 przez Politechnikę Drezdeńską. Została opublikowana w październiku 2023 roku przez Neofelis Verlag, a teksty zostały napisane w języku angielskim lub niemieckim. Link do publikacji. Link do fotoreportażu z publicznej inauguracji książki.

• 

• 

• 

Za nami ostatnie z serii spotkań interesariuszy projektu NeDiPa: Negotiating Difficult Pasts. Spotykaliśmy się regularnie przez cały czas trwania projektu (wiosną miną dwa lata od jego rozpoczęcia!), na przestrzeni miesięcy dołączały do nas kolejne osoby: organizacje, z którymi nawiązywaliśmy współprace i partnerstwa, aktywiści pamięci, artyści, architekci, przedstawiciele władz lokalnych, eksperci z różnych dziedzin.

To spotkanie było okazją do podsumowania przeprowadzonych dotąd działań, wyciągnięcia wniosków, zastanowienia się nad tym, czego się nauczyliśmy. Przy tej okazji omówiliśmy również Difficult Heritage Remembrance Framework – zestaw dobrych praktyk, przykładów, rekomendacji i wskazówek, który będzie finalnym rezultatem projektu NeDiPa i który — wspólnie z partnerami — planujemy dalej rozwijać. Premiera zaplanowana jest na wiosnę 2024 — stay tuned!

• 

• 

Fundacja Kulturalna Zbliżenia to kolejna organizacja, która wzięła udział w projekcie MultiMemo, realizując bogaty program 11 edycji Festiwalu Kultury Żydowskiej Zbliżenia.
W programie festiwalu, oprócz propozycji przybliżających i promujących kulturę, tradycję i sztukę żydowską, znalazły się wydarzenia skupiające się wokół stosunków polsko-żydowsko-niemieckich, pozycji kobiet we współczesnym świecie oraz relacji i przenikania się kultur żydowskiej, polskiej i niemieckiej .
W ramach projektu Fundacja Zbliżenia Kultury przeprowadziła m.in. następujące wydarzenia:

1. Słuchowisko radiowe „Diabeł zamieszkał w Europie”.
2. Koncert poezji autorskiej „Kinot” Jarosława Lipszyca poświęcony współczesnej poezji żydowskiej.
3. Koncert Mari K. „Di szajchesen – powiązania”.
4. Wykład „Wokół Wielkiej Synagogi” –spotkanie z autorem książki pod tym samym tytułem, Jackiem Bielakiem.
5. Warsztaty antydyskryminacyjne dedykowane dzieciom z Gdańskich Domów Dziecka.
6. Warsztaty dla uczniów Liceum Sztuk Plastycznych w Gdańsku i dzieci z Gdańskich Domów Dziecka w Nowej Synagodze w Gdańsku.
7. Uroczystości z okazji 85. rocznicy Nocy Kryształowej – upamiętnienie pogromu społeczności żydowskiej dokonanego przez niemieckich nazistów w listopadzie 1938 r.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

19 października 2023 r. w Łęcznej przeprowadziliśmy warsztaty dla młodzieży wokół miejsca pochówku około 1000 Żydów z Łęcznej. Warsztaty edukacyjne miały na celu włączenie i zaangażowanie młodzieży szkolnej w troskę o miejsce pochówku oraz zachęcenie ich do tego, by stali się częścią procesu przygotowania upamiętnienia. Warsztaty odbyły się w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Łęcznej, która mieści się w XIX w. budynku tzw. „małej synagogi”, która była domem modlitwy, szkołą żydowską i szkołą modlitwy. Jest on usytuowany tuż obok Wielkiej Synagog w Łęczneji i upamiętnionego miejsca pochówku.
Warsztaty partycypacyjne składały się z dwóch części. Pierwszą część przygotowała architektka (dla) krajobrazu Natalia Budnik, która stworzyła projekt zagospodarowania terenu wokół planowanego pomnika przez wykorzystanie zieleni. Nawiązując do koncepcji zielonych upamiętnień, wprowadziła młodzież w swój sposób myślenia oraz swoją koncepcję, a następnie uczestnicy i uczestniczki wspólnie z nią zasadzili rośliny wokół miejsca pochówku i przyszłego pomnika. Drugą częścią warsztatów była współpraca z konserwatorką zabytków Magda Olszowską, która była współautorką projektu i wykonawczynią pomnika w Łęcznej. Warsztaty bazowały na jej autorkim pomyśle tworzenia „kamieni pamięci” przy wykorzystaniu „mączki marmurowej” i specjalnie stworzonych na potrzeby zajęć form silikonowych. Po wprowadzeniu młodzieży w znaczenie kamyków i zwyczaju kładzenia ich przy grobach w Judaizmie, młodzież wykonała własnoręcznie pod jej kierunkiem białe kamyki. Kamienie przygotowano na uroczystość upamiętniającą, aby młodzież mogła położyć je przy miejscu pochówku zgodnie z tradycją żydowską.

Warsztaty odbyły się kilka tygodni przed uroczystością upamiętniająca (7.11.2023), w której uczestniczyła młodzież i mieszkańcy Łęcznej, duchowni trzech wyznań, władze lokalne, przedstawiciele różnych organizacji, potomkowie Żydów z Łęcznej oraz społeczność żydowska z Lublina. Młodzież mogła zobaczyć rezultaty swojej pracy i położyć wykonane przez siebie kamienie przy pomniku.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Jest wiele polsko-żydowskich historii, które jeszcze nie zostały opowiedziane. Albo znane są tylko nielicznym – ekspertom i ekspertkom badającym konkretne tematy. Albo mówi się o nich wśród aktywistów pamięciowych, ale nigdy nie trafiają do szerokiego obiegu i nie stają się elementem wiedzy powszechnej. 

Aby to zmienić i wydobyć na powierzchnię choćby niektóre z tych historii – jak przedwojenne kibuce działające w wielu miastach i miasteczkach Polski, historie żydowskich kobiet-aktywistek i bojowniczek, czy niesłusznie nieobecnych na lekcjach historii naukowców i naukowczynie, noblistów i noblistki – realizujemy dzięki wsparciu Ambasady Amerykańskiej w Polsce projekt edukacyjny dla młodzieży „Future of Our Past”, którego celem jest wspólne zatroszczenie się o przyszłość naszej przeszłości.

W pięciu miastach Polski zrealizujemy warsztaty w formie edit-a-thonów wikipedystycznych, by wspólnie z młodzieżą oraz zaproszonymi ekspertami i ekspertkami uzupełnić naszą wiedzę o niektóre z tych historii.

17 października w Kałuszynie prowadziliśmy partycypacyjne warsztaty upamiętniające, których tematem było upamiętnienie żydowskiej historii miasta, cmentarza żydowskiego i masowego grobu ofiar Holokaustu w ramach projektu MultiMemo.
Warsztaty były próbą przekształcenia stworzonej przez nas innowacyjnej praktyki upamiętniającej – zielonych upamiętnień – w wydarzenie partycypacyjne. Wydarzenie rozpoczęło się od projekcji filmu „Ukos Światła”, a po nim odbyło się spotkanie z potomkami kałuszyńskich Żydów, Wiktorią Kurtz i jej ojcem Arturem Kurtzem. Była to już trzecia wizyta Wiktorii w szkole w jej staraniach o budowanie długotrwałych relacji ze społecznością lokalną, jednak dla jej ojca, syna kałuszyńskich Żydów, była to pierwsza wizyta w mieście i w Polsce. Dzielili się historią rodzinną, rozmawiali o tym, kim są i jakie mają zamiary (przywrócenie pamięci o żydowskiej przeszłości w Kałuszynie) oraz rozmawiali z dziećmi, które mogły zadawać pytania i budować z nimi relacje
Celem warsztatów było włączenie lokalnej młodzieży – uczniów klas VII Szkoły Podstawowej w Kałuszynie – w proces długoterminowego zaangażowania w budowanie i pielęgnowanie lokalnej pamięci żydowskiej. Trzecią częścią warsztatów była rozmowa
z architektką krajobrazu Natalią Budnik, która wraz z Victorią Kurtz przedstawiła młodzieży pomysł oznaczenia roślinnością granic cmentarza żydowskiego i masowego grobu (w myśl idei „zielonego upamiętnienia”). Wspólnie przedstawili pomysł i przynieśli do szkoły rośliny wybrane do sadzenia na cmentarzu. Dzieci zapoznały się z roślinami, mogły je dotknąć i zadawać pytania. Po warsztatach rośliny zostały posadzone w doniczkach na terenie szkoły, aby dzieci mogły je pielęgnować przez całą zimę, a wiosną posadzić na cmentarzu.
Ideą warsztatów było poszerzenie idei „zielonych upamiętnień” i opracowanie metodologii, w której może to być dłuższy proces angażujący lokalną społeczność. Dzięki udanej współpracy ze szkołą dzieci będą pielęgnować rośliny aż do wiosny, kiedy to zasadzą je w wyznaczonym miejscu na cmentarzu.

• 

• 

• 

W ramach Mobilizacji Wiedzy zorganizowaliśmy wystawę dotyczącą miejsc o trudnym dziedzictwie – w szczególności: nieupamiętnionych miejsc pochówku ofiar Holokaustu, będących obiektami wielokrotnego wykluczenia – jako miejsc historii Żydów i Romów, jako pochówków ludności cywilnej, w tym kobiet i dzieci itp. Wystawa prezentowana była w Austriackim Forum Kultury w ramach Festiwalu Warszawa Singera w terminie 25.08.2023 – 8.09.2023. Wystawa powstała w oparciu o badania artystyczne tych miejsc pochówku przeprowadzone przez Fundację Zapomniane. Studiując krajobraz z coraz większą uwagą, odkryliśmy, że miejsca, które wydają się puste, w rzeczywistości są pełne śladów wydarzeń sprzed lat. Wystawa omawia te ślady, a także nowe narzędzia artystyczne i możliwości techniczne oraz związane z nimi nowe metody badawcze, które otworzyły pole do badania topografii bez ingerencji w nią w sposób, w jaki robi to tradycyjna archeologia, dostarczając cyfrowych danych o wiedzy archiwizowanej w krajobrazie. Wystawa była próbą zaproponowania nowego podejścia do upamiętniania, bardziej interdyscyplinarnego i intersekcjonalnego, łączącego sztukę, aktywizm i środowisko akademickie.

• 

• 

• 

Za nami kolejne spotkanie interesariuszy projektu NeDiPa, które odbyło się 19 sierpnia w Będzinie, Gliwicach i Bytomiu. W ramach sieciowania aktywistów pamięci i wymiany doświadczeń odwiedziliśmy Karolinę i Piotra Jakoweńko z Fundacji Brama Cukermana w Będzinie.
Celem spotkania było zapoznanie się z działaczami pamięci działającymi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim oraz wymiana doświadczeń w pracy z trudną pamięcią, budowanie współpracy, a także zaprezentowanie bieżących działań projektowych organizacjom, osobom i inicjatywom działającym w obszarze pamięci i opieki nad dziedzictwem żydowskim.

Spotkanie rozpoczęło się od spaceru po terenie getta będzińskiego. Przedstawiciele Fundacji Bramy Cukermana zaprezentowali, co udało im się zrobić dla dziedzictwa i pamięci Żydów w Będzinie i regionie od 2009 roku: uratowanie żydowskiego domu modlitwy mieszczącego się w tzw. Bramie Cukermana, w którym zachowały się historyczne polichromie, prezentacja zbioru niepublikowanych wcześniej zdjęć mieszkańców Żarek z lat 1937-42 wykonanych przez miejscowego fotografa Józefa Baciora czy renowacja tablicy pamiątkowej z 1947 r. w getcie będzińskim – w miejscu bunkra Żydów ruchu oporu.
Odwiedziliśmy także Dom Pamięci Żydów Górnośląskich (oddział Muzeum w Gliwicach) ze wspaniałą wystawą o Żydach na Górnym Śląsku, mieszczącą się w odrestaurowanym domu przedpogrzebowym wzniesionym na cmentarzu żydowskim na początku XX wieku. Odbyliśmy także spacer po Bytomiu, podziwiając przykłady zachowane dziedzictwo architektoniczne, zwłaszcza projekty przedwojennych architektów znanych nam także z Wrocławia, braci Ehrlich.

W końcowej części dnia rozmawialiśmy z interesariuszami o bieżących działaniach prowadzonych w ramach projektu NeDiPa, omówiliśmy kolejne kroki zaplanowane w projekcie oraz wymieniliśmy się pomysłami na innowacyjne dobre praktyki w pracy z trudnym dziedzictwem.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

FestivALT – 10 dniowy festiwal żydowskiej sztuki, aktywizmu i edukacji, to kolejne wydarzenie zorganizowane w ramach projektu MultiMemo, przez naszego partnera projektowego Stowarzyszenie FestivAlt. Wspaniale było być częścią bogatego programu festiwalu współtworząc niektóre wydarzenia: „Wspólnota (trudnego) dziedzictwa?” – rozmowa, „Żyd, pies i sąsiad. Spacer sąsiedzki i praktyczne wprowadzenie do prawa żydowskiego” Schwarz – spacer miejski.
Program zawierał 24 wydarzenia: występy, dyskusje, miejskie spacery, warsztaty, wystawy, wykreowane przez autorów i artystów z Europy Środkowo-Wschodniej, Ameryki i Kanady. Tematyką festiwalu było pojęcie pamięci intersekcjonalnej, ze szczególnym uwzględnieniem „doykait” – słowa w języku jidysz, które można rozumieć jako „Hereness” lub „tu i teraz”. Była to idea spopularyzowana w okresie międzywojennym przez Bund (Żydowską Partię Socjalistyczną) i najczęściej łączona była z walką o prawa Żydów i autonomię kulturalną wszędzie tam, gdzie żyli Żydzi. Dla Bundu oznaczało to opowiadanie się za wzmocnieniem Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej i zdecydowane domaganie się swojej ojczyzny w diasporze, zamiast bycia oddzielonym i zepchniętym do Izraela. W przypadku FestivALT użyliśmy pojęcia „Doykait” jako soczewki propagującej współczesną intersekcjonalną polską tożsamość żydowską.

• 

• 

• 

•